حَوْض (1) ، حَوْض (1)، از مواقف قيامت كه پيامبراكرم به روز رستاخيز، از مؤمنان امت خويش در كنار آن ديدار مىكند. حوض واژه عربى است، به معناى محل جمع شدن آب يا جايى كه براى نگهدارى آب در زمين ساخته مىشود (رجوع کنید به زَبيدى؛ صفىپورى، ذيل واژه) و در منابع جديدتر آن را به بركه و آبدان معنى كردهاند (رجوع کنید به دهخدا، ذيل واژه). تعابير حوض آب، حوض ترسا، حوض ماهى، حوض نعمان و حوضك در زبان فارسى كاربرد دارند (رجوع کنید به برهان، ج 2، ص 693ـ694؛
دهخدا، همانجا). در مراسم حج پيش از اسلام، از حوضهاى چرمين و قابل حملى ياد شده است كه هاشم و كسانى كه پس از او عهدهدار آبرسانى به حاجيان بودند، آنها را مىساختند (رجوع کنید به نويرى، ج 16، ص 36؛
مجلسى، ج15، ص38) و شايد از همينروست كه عبدالمطلب، پسر هاشم، را «ذوالحوضين» لقب دادهاند (رجوع کنید به زبيدى؛
صفىپورى، ذيل واژه).

واژه حوض با اضافه تشريفى به پيامبر (حوضِ نبى)، در بسيارى از منابع آمده است (براى نمونه رجوع کنید به طوسى؛
قرطبى، ذيل كوثر: 1) و نقل شده كه رسول اكرم از مؤمنان امت خويش در كنار آن ديدار مىكند (رجوع کنید به ميبدى؛
فيض كاشانى، ذيل كوثر:1).

از دعاهاى معمول اين بوده است كه خدايت از حوض پيامبر بياشاماند و سيراب فرمايد (رجوع کنید به زمخشرى، ذيل واژه). واژه حوض و مشتقات آن در قرآن نيامده است، ولى بسيارى از مفسران واژه كوثر را در نخستين آيه سوره كوثر، همان حوض پيامبر مىدانند (براى نمونه رجوع کنید به ميبدى؛
ابوالفتوح رازى؛
قرطبى؛
فيضكاشانى، ذيل آيه) كه آب آن از شير سفيدتر و از عسل گواراتر است (سيوطى، 1421، ذيل كوثر: 1). علماى مسلمان احاديث حوض را متواتر و اعتقاد به وجود حوض را از شرايط ايمان شمردهاند (رجوع کنید به غزالى، ج 1، ص 125؛
نووى، ج 15، ص 53؛
مناوى، ج 3، ص 528). ابنبابويه (1371ش، ص 65) باور به وجود آن را از اعتقادات اماميه دانسته است. گستره اين حوض و شمار جامهاى كنارِ آن در بسيارى از منابع كهن اسلامى به تفصيل آمده است (براى نمونه رجوع کنید به ابنحنبل، ج 2، ص 162ـ163؛
ابنبابويه، همانجا؛
براى ديگر ويژگيهاى اين حوض رجوع کنید به مسلمبن حجاج، ج 7، ص 65؛
سيوطى، 1401، ج 1، ص 581).

در رواياتى از پيامبر اكرم صلىاللّهعليهوآلهوسلم وسعت اين حوض بيش از فاصله عَدَن تا عَمان يا كعبه تا بيتالمقدس يا صنعا تا بُصرى و تعداد جامهاى آن بيش از شمار ستارگان دانسته شده است (رجوع کنید به ابنحنبل، همانجا؛
بقىبن مخلد، ص80ـ81، 88). بنابر روايات شيعه و اهل سنّت، امير مؤمنان على عليهالسلام ساقى حوض يا ساقى كوثر (رجوع کنید به اخطب خوارزم، ص 294؛
طبرى، ص 86) و ياور و همراهِ پيامبر (ابنبابويه، 1362ش، ج 2، ص 559ـ560؛
ابونعيم اصفهانى، ج10، ص 211) در كنار حوض است.

در آثار اسلامى، على عليهالسلام نخستين كسى معرفى شده است كه كنار حوض به حضور پيامبرمىرسد (براى نمونه رجوع کنید به حاكم نيشابورى، ج 3، ص 136؛
ابنعبدالبرّ، ج 3، ص 1090) و مانع آمدن منافقان به كنار حوض مىشود (طبرى، ص 91).

بنابر حديثى نبوى، آنان كه پس از پيامبر مرتكب بدعت شوند، به حوض راه نمىيابند (رجوع کنید به مسلمبن حجاج، ج 7، ص 65ـ69). همچنين در روايات آمده است كه هركس به حوض پيامبر باور نداشته باشد، به كنار آن درنمىآيد (رجوع کنید به بهاءالدين اربلى، ج 3، ص 79؛
مجلسى، ج 8، ص 19، 34).

طبق حديث ثقلين*، قرآن و عترت پيامبر روز رستاخيز در كنار حوض بر آن حضرت وارد مىشوند (رجوع کنید به ابنحنبل، ج 5، ص 182؛
حاكم نيشابورى، ج 3، ص 109؛
هيثمى، ج 1، ص170، ج 9، ص 163ـ165؛
مجلسى، ج 23، ص 134ـ136).

بَقىبن مَخلد قُرطبى (متوفى 276) روايات مربوط به حوض را در كتاب خود با عنوان مارُوى فى الحوض و الكوثر گرد آورده است. ابوالقاسم ابنبَشكُوال (متوفى 578) نيز ذيلى بر اين كتاب نوشته است. عبدالقادربن محمد عطا صوفى اين دو كتاب را به همراه مستدركى از احاديث حوض و كوثر با عنوان مرويّات الصحابة رضىاللّه عنهم فى الحوض و الكوثر (مدينه 1413) منتشر كرده است.

---

منابع:
(1) ابنبابويه، الاعتقادات، چاپ عصام عبدالسيد، قم 1371ش؛
(2) همو، كتابالخصال، چاپ علىاكبر غفارى، قم 1362ش؛
(3) ابنحنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بيروت: دارصادر، (بىتا.)؛
(4) ابنعبدالبرّ، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، چاپ علىمحمد بجاوى، بيروت 1412/1992؛
(5) حسينبن على ابوالفتوح رازى، تفسير روحالجِنان و روحالجَنان، چاپ ابوالحسن شعرانى و علىاكبر غفارى، تهران 1382ـ1387؛
(6) احمدبن عبداللّه ابونعيم اصفهانى، حلية الاولياء و طبقات الاصفياء، چاپ محمدامين خانجى، بيروت 1387/1967؛
(7) موفقبن احمد اخطب خوارزم، المناقب، چاپ مالك محمودى، قم 1414؛
(8) محمدحسينبن خلف برهان، برهانقاطع، چاپ محمد معين، تهران 1361ش؛
(9) بَقىبن مَخلد، ماروى فى الحوض و الكوثر، در مرويّات الصحابة رضىاللّه عنهم فىالحوض و الكوثر، چاپ عبدالقادر صوفى، مدينه: مكتبةالعلوم و الحكم، 1413؛
(10) علىبن عيسى بهاءالدين اربلى، كشفالغمة فى معرفةالائمة، بيروت 1405/1985؛
(11) محمدبن عبداللّه حاكم نيشابورى، المستدرك علىالصحيحين، چاپ يوسف عبدالرحمان مرعشلى، بيروت 1406؛
(12) دهخدا؛
(13) محمدبن محمد زَبيدى، تاجالعروس من جواهرالقاموس، چاپ علىشيرى، بيروت 1414/1994؛
(14) محمودبن عمر زمخشرى، اساس البلاغة، چاپ عبدالرحيم محمود، بيروت (بىتا.)؛
(15) عبدالرحمانبن ابىبكر سيوطى، الجامعالصغير فى احاديث البشيرالنذير، بيروت 1401؛
(16) همو، الدرالمنثور فىالتفسير بالمأثور، چاپ نجدت نجيب، بيروت 1421/2001؛
(17) عبدالرحيمبن عبدالكريم صفىپورى، منتهىالارب فى لغةالعرب، چاپ سنگى تهران 1297ـ1298، چاپ افست 1377؛
(18) احمدبن عبداللّه طبرى، ذخائرالعقبى فى مناقب ذوىالقربى، قاهره 1356، چاپ افست بيروت (بىتا.)؛
(19) طوسى؛
(20) محمدبن محمد غزالى، احياءعلومالدين، چاپ محمد محمد تامر، قاهره 2004؛
(21) محمدبن شاه مرتضى فيض كاشانى، تفسيرالصافى، بيروت 1402/1982؛
(22) محمدبن احمد قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، بيروت 1405/1985؛
(23) مجلسى؛
(24) مسلمبن حجاج، الجامعالصحيح، بيروت: دارالفكر، (بىتا.)؛
(25) محمد عبدالرووفبن تاجالعارفين مُناوى، فيضالقدير: شرحالجامع الصغير من احاديث البشيرالنذير، چاپ احمد عبدالسلام، بيروت 1415/1994؛
(26) احمدبن محمد ميبدى، كشفالاسرار و عدةالابرار، چاپ علىاصغر حكمت، تهران 1361ش؛
(27) يحيىبن شرف نووى، صحيح مسلم بشرح النووى، بيروت 1407/1987؛
(28) احمدبن عبدالوهاب نويرى، نهايةالارب فى فنون الادب، قاهره ( 1923)ـ1990؛
(29) علىبن ابوبكر هيثمى، مجمعالزوائد و منبع الفوائد، بيروت 1408/1988.

/ محمود مهدوى دامغانى/