responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6604

 

حَنْظَل ، حَنْظَل، ميوه گياهى با نام علمى كيترولوس كُلُكينتيس (از خانواده كدوييان)، با مصارف دارويى. اين گياه داراى ريشه پايا، ساقهها و برگهايى مانند ساقهها و برگهاى خيار و گسترده بر زمين، با كركهاى زبر و پيچكهايى ساده يا دو شاخه است. گلهاى نر و ماده حنظل جدا از هم و ميوه رسيده آن زرد تيره راه راه و حاوى دانههاى قهوهاى است (رجوع کنید به اندرسن، ص 5؛ قهرمان، 1365ش، ج 9، لوحه 1029). موسم گلدهى اين گياه در ايران از اسفند تا ارديبهشت است (قهرمان، همانجا).

ويژگيهاى گياهشناختى حنظل در آثار حكماى قديم دوره اسلامى تقريباً مطابق با نوشتههاى گياهشناسان جديد است، جز اينكه ابندُرَيد (ذيل «خطب») به نوعى از آن به نام خُطبان، با ميوههايى مايل به رنگ سياه، و عقيلى علوى شيرازى (ص 371) به نوعى حنظل در هند و بنگاله اشاره كرده كه «بيرون آن سرخ بسيار رنگين است». نكته عجيب در نوشتههاى پيشينيان اين است كه براى اين گياه دو ميوه نر و ماده در نظر گرفتهاند (مثلا رجوع کنید به ابنسينا، ج 1، كتاب 2، ص 517؛ ابوريحان بيرونى، ص 225؛ ابنبيطار، ج 2، ص 36ـ37، به نقل از بصرى). اينعقيده نادرست است، زيرا گرچه گلهاى نر و ماده اين گياه از هم جداست ولى طبيعتآ ميوه از تخمدانِ گل ماده حاصل مىشود و ميوه نر وجود خارجى ندارد.

پراكنش جغرافيايى. 1) پراكنش جهانى: آسيا (سيلان، شبهقارههند، تركيه، سوريه، عربستان)؛ افريقا (شمال قاره، سودان، مراكش، جزاير قنارى)؛ اروپا؛ جزاير كيپورد (دماغه سبز)؛ اقيانوسيه. 2) در محدوده گياه ـ جغرافيايى «فلور ايران» : ايران (ايلام، خوزستان، كرمان، فارس، سيستان و بلوچستان، بوشهر، هرمزگان، يزد، كوير لوت)، افغانستان و پاكستان (رجوع کنید به بريتانيكا؛ آمريكانا، ذيل "Colocynth"؛ اندرسن، همانجا).

واژگان. حنظل واژهاى عربى است. در عربى و گويشهاى آن، براى اين گياه، ميوه و بعضى اجزاى آن، نامهاى بسيارى يافت مىشود، مانند شَرى، عَلْقَم (حنظل زرد)، جراء، خُطبان (مخطط؛ حنظل زرد با خطوط سبز)، حَدَج، صِرا (حنظل زرد شده)، قثّاءالنّعام (لفظاً «خيارِ شترمرغها»)، قِثّاءالحِمار (لفظآ «خيارِخر»)؛ براى دانهاش هَبيد و براى پوشش آن صَيصاء. در فارسى و در بعضى گويشها و زبانهاى رايج در ايران، آن را به اين نامها مىخوانند: هندوانه/ خربزه ابوجهل، كَبَسْت (و تلفظهاى محلى آن: كَبَسْتِه، كَبَسْتو، كَوَست)، خَرْزَهْره (در كرمان)، خربزه روباه/ تلخ، خيار تلخ، شرنگ (واژه ادبى)، و فَنْك/ فَنْگ. در تركى استانبولى به آن آجىآلما («سيب تلخ») و در تركى آذرى به آن ابوجهل قارپوزى («هندوانه ابوجهل») مىگويند (رجوع کنید به ابوريحان بيرونى، همانجا؛ انصارى شيرازى، ص130؛ عقيلى علوى شيرازى، همانجا؛ دهخدا، ذيل واژه؛ بهرامى، ذيل "Citrullus").

كاربردها. حكماى دورهاسلامى، طبع اينگياه را گرم و خشك دانستهاند (براى نمونه رجوع کنید به ابنسينا، همانجا؛ ابنبيطار، ج 2، ص 37). در طب قديم ميوه حنظل، به عنوان مسهلى بسيار قوى به كار مىرفته است. اجزاى گياه و بهويژه ميوه آن را در درمان اين بيماريها نيز مفيد مىدانستند: صرع، درد شقيقه، سردرد، فلج، آبريزش چشم، تنگىنفس، سرفههاى مزمن، درد مفاصل، عِرْقالنّسا (سياتيك)، نقرس، امراض صِفاق و كليه و مثانه، عقربگزيدگى يا مارگزيدگى، قولنج، فراموشى، استسقا، جذام، داءُالفيل (پيلپايى)، داءالحيّه (نوعى ريزشمو)، زخمِ گزيدگى سگ هار، جوشها و دملها، زردىِ چشم، دنداندرد و صداهاى گوش. استفاده از اين گياه را، بدون «اصلاح» آن، باعث عوارضى در دستگاه گوارش مىدانستند؛ از اينرو، به كار بردن مواد مصلح آن (از جمله انيسون، افتيمون، نمك هندى، صبر سقوطرى و ايارج فيقرا)، صمغ عربى يا كتيرا و نشاسته ضرورى بوده است. بَدل* اين ميوه، دانه كرچك است (رجوع کنید به ديوسكوريدس، ص 367؛ رازى، 1374ـ1393، ج 20، ص 340ـ342؛ ابنسينا، همانجا؛ ابوريحان بيرونى، ص 225ـ226؛ هروى، ص 109ـ 111؛ ابنبيطار، ج 2، ص 36ـ38؛ انصارى شيرازى، ص 131؛ حكيم مؤمن، ص 95؛ عقيلى علوى شيرازى، ص 371ـ373). بيشتر حكما از جمله ابوريحان بيرونى (ص 226)، ابنسينا (همانجا) و هروى (ص 110) تأكيد كردهاند كه اگر بر روى بوته حنظل، فقط يك ميوه وجود داشته باشد چيدن آن ميوه ممنوع است، زيرا سمّ فراوان دارد (براى وصف مشروح فوايد و زيانهاى اجزاى گوناگون حنظل رجوع کنید به منقولات ابنبيطار، ج 2، ص 36 از بسيارى از حكيمان يونانى و بهويژه حكماى دوره اسلامى).

طبق تحقيقات امروزى، كولوسنتين (مادّه مسهل قوى)، كولوسنتىلين، سيترولين و سيترولول از مواد مؤثر مهم در ميوه حنظلاند و بسيارى از خواص درمانى اين گياه ناشى از اين تركيبات است (رجوع کنید به زرگرى، ج 2، ص 392).

برخى از قبايل صحراى شمال افريقا از دانههاى حنظل به عنوان غذا استفاده مىكنند (بريتانيكا، همانجا). آهو هم به خوردن ميوه حنظل علاقه شديدى دارد (قهرمان، 1373ش، ج 3، ص 492). دانه حنظل خوراك خوبى براى شترمرغ و كبوتر است (ابوريحان بيرونى، ص 225).

حنظل در ادبيات و فرهنگعامه. تلخى شديد حنظل سبب شده است كه ذكرش در مثلها و اشعار به ميان آيد، مانند اين مَثَل : «ما اَمَرُّ منالموتِ اِلّاالْعَلْقَم» (چيزى تلختر از مرگ نيست مگر شرنگ؛ رازى،1408، فهرست، ص599؛ براى چندنمونه ديگر رجوع کنید به ابوريحان بيرونى، همانجا، به نقل از ابوتمام؛ ميدانى، ص211).

در اشعار فارسى نيز به اين ميوه تلخ اشاره شده است. مثلا : «مرا خبر نه از آنك اين جهانِ مرد فريب/ به دست راست شكر دارد و به چپ حنظل» (ناصرخسرو، ص 192؛ نيز رجوع کنید به همان، ص 161، 425؛ خاقانى، ص 92، 270). اشعارى نيز با نامهاى ديگر حنظل، از قبيل شرنگ يا فَنْگ (غالباً در تقابل با شهد يا شكر)، وجود دارد (براى نمونه رجوع کنید به فرخىسيستانى، ص 116، 128، 168، 205ـ208، 210ـ212؛ ناصرخسرو، ص 369؛ خاقانى، ص 589، 624).


منابع:
(1) ابنبيطار؛
(2) ابندريد، ترتيب جمهرةاللغة، چاپ عادل عبدالرحمان بدرى، مشهد 1384ـ1386ش؛
(3) ابنسينا؛
(4) ابوريحان بيرونى، الصيدنة؛
(5) علىبن حسين انصارى شيرازى، اختيارات بديعى (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقى مير، تهران 1371ش؛
(6) حسينعلى بهرامى، فرهنگ گياهى، ج 1 (بىجا ?1329ش)، محمدمؤمنبن محمدزمان حكيم مؤمن، تحفه حكيم مؤمن، چاپ سنگى تهران 1277، چاپ افست 1378؛
(7) بديلبن على خاقانى، ديوان، چاپ ضياءالدين سجادى، تهران 1378ش؛
(8) دهخدا؛
(9) ديوسكوريدس، هيولى الطب فىالحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسيل و اصلاح حنينبن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الياس تِرِس، تطوان 1952؛
(10) محمدبن زكريا رازى، كتاب الحاوى فىالطب، حيدرآباد، دكن 1374ـ1393/ 1955ـ1973؛
(11) همو، المنصورى فىالطب، چاپ حازم بكرى صديقى، كويت 1408/1987؛
(12) على زرگرى، گياهان داروئى، ج 2، تهران 1367ش؛
(13) عقيلى علوى شيرازى؛
(14) علىبن جولوغ فرخى سيستانى، ديوان، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران 1335ش؛
(15) احمد قهرمان، فلورايران، ج 9، تهران 1365ش؛
(16) همو، كوروموفيتهاى ايران : سيستماتيك گياهى، ج 3، تهران 1373ش؛
(17) احمدبن محمد ميدانى، مجمعالامثال، مشهد 1366ش؛
(18) ناصر خسرو، ديوان، چاپ مجتبى مينوى و مهدى محقق، تهران ?( 1365ش)؛
(19) هروى؛


(20) J. S. Andersen, Cucurbitaceae (= K. H. Rechinger, ed. Flora Iranica, no. 123), Graz 1977;
(21) Encyclopaedia Britannica, Chicago 1971;
(22) The Encyclopedia Americana, Danbury 1984, s.v. "Colocynth" (by John C. Krantz).

/ شمامه محمدى فر /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6604
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست