حَنبَليّه (2) ، حَنبَليّه (2)

تأليفات حنبليان. برخى از تأليفات مهم يا مشهور حنبليان در موضوعات گوناگون بدين قرار است :

الف) تفسير و علوم قرآن. در شمار تأليفات احمدبن حنبل از تفسيرى مشتمل بر 000 ،120حديث و از آثارى درباره قرآن و علوم آن مانند الناسخ و المنسوخ، المقدّم و المؤخّر فى كتاب اللّه، و جوابات القرآن ياد شده است (رجوع کنید به ابننديم، ص 285؛ ابن ابىيعلى، ج 1، ص20، ج 2، ص 11ـ12). برخى از آثار مهم پيروان او در اين باب عبارتاند از: المصاحف اثر عبداللّه بن ابىداود سِجستانى؛ كتابهاى زادالمسير فى علم التفسير، فنون الافنان فى عيون علوم القرآن (از نخستين آثار علوم قرآنى)، نواسخ القرآن و نزهة الاعين النواظر فى علم الوجوه و النظاير از ابوالفرج ابن جوزى؛ كتابهاى املاء ما مَنَّ به الرحمن من وجوه الاعراب و القراءات فى جميع القرآن، اعراب القراءات الشواذ و التبيان فى اعراب القرآن از آثار ابوالبقاء عبداللّه بن حسين عكبرى؛ ذمالتأويل اثر موفقالدين ابنقدامه مقدسى (رجوع کنید به ابنرجب، ج 2، ص 139)؛ رموز الكنوز اثر تفسيرى عبدالرزاقبن رزقاللّه رسعنى (متوفى660 يا 661) كه در آن احاديث را با اسناد آن آورده و اختلاف فقهاى مذاهب را ذيل آيات الاحكام ذكر كرده و به نقد آراى زمخشرى در تفسير كشاف پرداخته است (بدران، ص 477)؛ كتابهاى التفسير الكبير و مقدّمة فى اصول التفسير از احمدبن عبدالحليم ابنتيميه؛ كتابهاى التفسير القيّم، التبيان فى اقسام القرآن و الامثال فى القرآن الكريم از آثار ابن قيّم جوزيّه؛ و تفسير آيات من القرآن الكريم اثر محمدبن عبدالوهاب، پيشواى وهابيان (براى برخى از آثار قرآنى حنبليانِ معاصر رجوع کنید به فنيسان، ص 186ـ197).

ب) حديث و علوم آن. ابوموسى مدينى (ص 12) سخنى از عبداللّه فرزند احمدبن حنبل نقل كرده كه بنابر آن احمدبن حنبل احاديث زيادى نوشته است و اين با سخن كسانى كه معتقدند او چيزى نمىنوشته همخوانى ندارد. مهمترين متن حديثى حنبليان، المسند* احمدبن حنبل است كه بيش از سىهزار حديث را دربردارد و بارها چاپ شده است (همان، ص 13). مسندنويسى پس از احمدبن حنبل ميان حنبليان رواج يافت و آثار متعددى با اين عنوان تأليف شد. آثار فراوانى نيز با محوريت المسند ابنحنبل نوشته شد كه بيشتر آنها شرح، گزيده يا فهرست آن و گاه نيز درباره ويژگيهاى آن است (رجوع کنید به مسند*؛ المسند). برخى ديگر از آثار حنبليان در حديث و علوم آن عبارتاند از : السنّة اثر احمدبن حنبل؛ غريبالحديث اثر ابواسحاق حَربى؛ السّنّة اثر ابوبكر خَلّال؛ الموضوعات، جامعالمسانيد و الناسخ و المنسوخ فى الحديث هر سه از ابوالفرج ابنجوزى؛ اعراب ما يشكل من الفاظ الحديث النبوى و اتحاف الحثيث باعراب ما يشكل من الفاظ الحديث هر دو از ابوالبقاء عكبرى؛ المنتقى من اخبار المصطفى اثر عبدالسلامبن عبداللّه ابنتيميّه؛ علمالحديث و الكلمالطيّب هر دو از اثرِ احمدبن عبدالحليم ابنتيميّه.

ج) كلام. نخستين آثار كلامى حنبليان آثارى است كه به احمدبن حنبل منسوب است؛ از جمله: كتاب الايمان؛ الرد على الزنادقة و الجهمية الزنادقة فيما شكوافيه من متشابهالقرآن و تأولوه على غير تأويله؛ نفى التشبيه؛ و رسالة فىالسنة و العقيدة (طريقى، ج 1، ص 44ـ45، 48). برخى از آثار مهم پيروان او نيز بدين قرار است: الابانة عن شريعة الفرقة الناجية و مجانبة الفرقالمذمومة و الشرح و الابانة على اصول السُنّة و الديانة از آثار عبيداللّهبن محمد ابنبَطّه عكبرى؛ تلبيسابليس و دفع شبه التشبيه باكف التنزيه از آثار عبدالرحمان ابنجوزى؛ و الصواعق المرسلة علىالجهمية و المعطلة، شفاءالعليل فى مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل و هداية الحيارى فى الردّ على اليهود و النصارى از آثار ابنقيّم جوزيه. احمدبن عبدالحليم ابنتيميه نيز با تأليف آثار بسيارى در كلام، پشتوانه نظرىِ اعتقادات وهّابيان در سدههاى بعد را فراهم آورد. مجموعة التوحيد، الايمان، النبوات، الاسماء و الصفات، درء تعارض العقل و النقل، منهاج السُنة النبوية فى نقض كلام الشيعة القدَريّة و الجواب الباهر فى زوار المقابر از آثار اوست (براى ديگر آثار او رجوع کنید به طريقى ج 4، ص 389ـ392).

د) فقه. احمدبن حنبل خود، آراى فقهىاش را ننوشت؛ حتى نقل شده است كه شاگردانش را نيز از نوشتن مسائل فقهىاش نهى كرد (رجوع کنید به ذهبى، ج 11، ص 327). با اينحال، شاگردان او، پس از مرگش، فتواهاى او درباره مسائل گوناگون را تدوين كردند و بدين صورت فقه حنبلى شكل گرفت (ابوزهره، ابنحنبل، ص 414). نخستين و مهمترين منبع فقه حنبلى پس از قرآن، المسند احمدبن حنبل است كه مشتمل برمسائل و ابواب فقه است هرچند بر اساس ابواب فقه مرتب نشده است (محمد يوسف موسى، ص 168ـ169). علاوه بر اين، بسيارى از شاگردان و پيروان ابنحنبل سؤالات فقهى از او و پاسخها، فتواها و گفتههاى او را گردآورى و با عنوان «مسائل» تدوين كردهاند؛ از جمله: فرزندش عبداللّه، اسحاق كوسَج، مَهَنّابن يحيى شامى و ابوداوود سجستانى (براى فهرستى از كتابهاى «مسائل» رجوع کنید به ابنابىيعلى، ج 3، ص 627ـ631؛ ذهبى، ج 11، ص 330ـ 331؛ سزگين، ج 1، ص 716ـ717؛ طريقى، ج 1، ص 51ـ 110). ابوبكر خلّال نيز با گردآورى همه مسائلى كه از احمد بن حنبل روايت شده همراه با اسناد آنها الجامع را تأليف كرد (سزگين، ج 1، ص 717؛ تركى، ص 792ـ793؛ درباره اهميت آن نزد حنبليان رجوع کنید به عربى، ج 1، ص 67ـ83).

يكى از مهمترين تأليفات در فقه حنبلى، كه تأثير فراوانى بر آثار بعدى گذاشت و همواره به عنوان كتاب درسى تدريس مىشده است و عالمان بسيارى بر آن شرح يا حاشيه نوشته يا آن را خلاصه كردهاند، المختصر ابوالقاسم عمربن حسين خرقى است. مؤلف با گردآورى هر آنچه از احمدبن حنبل روايت شده همراه با اسناد آنها، به ترجيح روايات برمبناى اصول فقه حنبليان پرداخت. مشهورترين شرح المختصر كه خود نيز از آثار مهم فقه حنبلى است كتاب المغنى اثر موفقالدين ابن قدامه مقدسى است (رجوع کنید به المختصر*؛ المغنى*).

برخى از ديگر آثار مهم فقه حنبلى عبارتاند از: الاحكام السلطانية اثر ابن فرّاء قاضى ابويعلى؛ الهداية اثر ابوالخطاب كلوذانى (براى شرحهاى آن رجوع کنید به كلوذانى، ج 1، همان مقدمه، ص 63)؛ المقنع (براى شرحها، حاشيهها و خلاصههاى آن رجوع کنید به بدران، ص 433ـ437)؛ الكافى و العمدة از آثار موفقالدين ابنقدامه مقدسى؛ المحرّر اثر عبدالسلامبن عبداللّه ابنتيميه (براى شرحها و حاشيههاى آن رجوع کنید به همان، ص 433)؛ مجموع الفتاوى، الفتاوىالكبرى يا عنوانهاى مشابه ديگر، مشتمل بر مجموع فتواهاى احمدبن عبدالحليم ابنتيميه؛ الفروع اثر محمدبن مفلح رامينى حنبلى (براى شروح آن رجوع کنید به همان، ص 437ـ438)؛ مغنى ذوى الافهام عن الكتبالكثيرة فى الاحكام اثر يوسفبن حسن ابنمبرد (رجوع کنید به همان، ص 438ـ 439)؛ الاقناع لطالب الانتفاع اثر موسىبن احمد حجاوى مقدسى، كه منصوربن يونس بهوتى آن را با عنوان كشافالقناع عن متن الاقناع شرح كرده است؛ و منتهى الارادات فى جمع المقنع مع التنقيح و زيادات اثر تقىالدين محمدبن احمد فتوحى مصرى مشهور به ابننجار (رجوع کنید به همان، ص 439ـ441).

ه ) علم خلاف. غلام خلّال در الخِلاف مع الشافعى به اختلاف آراى حنبليان با شافعيان و ابنمُسلم عُمربن ابراهيم عُكبَرى در الخِلاف بينَ احمدَ و مالك به اختلاف آراى احمدبن حنبل با مالكبن انس پرداختهاند. از جمله آثار ابنفرّا قاضى ابويعلى نيز الخِلاف الكبير است (رجوع کنید به ابن ابىيعلى، ج 3، ص 214، 291، 385). عبدالخالقبن عيسى هاشمى در رؤوس المسائل اختلاف آراى احمدبن حنبل با ساير پيشوايان مذاهب را ذكر كرده است (بدران، ص 432).

و) اصول فقه. احمدبن حنبل و شاگردان او در اصول فقه كتابى تأليف نكردند. نخستين اثر حنبليان در اين موضوع را مىتوان تهذيب الاجوبة اثر ابوعبداللّه حسنبن حامد بغدادى (متوفى 403) دانست كه در آن با تأمل در پاسخهاى احمدبن حنبل و روش استدلال او در مسائل فقه، برخى اصول و روش استنباط احكام فقه حنبلى را تبيين كرد (آلابراهيم، 1418، ص 123). سپس ابوعلى حسنبن شهاب عكبرى (متوفى 428)، رسالة فى اصول الفقه را نوشت و به طور خلاصه به تدوين اصول فقه بر مبناى آراى احمدبن حنبل پرداخت (همانجا). پس از او قاضى ابويعلى (متوفى 458) العدّة فى اصول الفقه را تأليف كرد كه بايد آن را نخستين كتاب مشروح حنبليان در اصولفقه به شمار آورد. مؤلف در تأليف اين اثر به الفصول جَصّاص (فقيه و اصولى حنفى؛ متوفى 370) و المعتمد فى اصول الفقه ابوالحسين بصرى معتزلى (متوفى 436) نظر داشته است. ابويعلى خود، العدّة را تلخيص كرد و مختصر العدّة ناميد. الكفاية ديگر اثر او در اصول فقه است (ابن ابىيعلى، ج 3، ص 384؛ آلابراهيم، 1418، ص 125ـ127). سپس ابوالخطاب كلوذانى (متوفى 510) التمهيد فى اصولالفقه و علىبن عقيل بغدادى (متوفى 513) الواضح فىاصول الفقه را نگاشت. موفقالدين ابنقدامه (متوفى 620) نيز روضةالناظر و جنةالمناظر را تأليف كرد. حنبليان به اين اثر توجه فراوان داشتهاند، چنانكه شرحهاى بسيارى بر آن نوشته و برخى نيز آن را تلخيص كرده يا به روش آن كتابى ديگر نوشتهاند (براى آگاهى از آنها رجوع کنید به آلابراهيم، 1418، ص 133ـ135، 139ـ141؛ نيز رجوع کنید به روضةالناظر*).

ابوالبركات عبدالسلامبن عبدالله ابنتيميه اثرى در اصول فقه تأليف كرد كه فرزندش، عبدالحليمبن عبدالسلام، و نوهاش، احمدبن عبدالحليم، بر آن تعليقاتى نوشتند و شهابالدين احمدبن محمد حرّانى (متوفى 745؛ شاگرد احمدبن عبدالحليم) هر سه را يكجا گردآورد و المُسَوّدة فى اصول الفقه ناميد (براى آگاهى از روش و منابع تأليف آن رجوع کنید به همان، ص 142ـ144). اعلام الموقعين عن رب العالمين اثر ابنقيم جوزيه نيز از منابع مهم در اصول فقه حنبلى به شمار مى رود. اصول الفقه اثر شمسالدين محمدبن مفلح مقدسى به هماهنگى يا مواضع اختلاف ميان آراى اصولى حنبليان با ديگر مكاتب فقهى توجه كرده است (رجوع کنید به همان، ص 145ـ147). براساس اين اثر ابنمفلح، آثار ديگرى تأليف شد؛
مانند المختصر فى اصول الفقه اثر علىبن محمد ابن لحام، منهاج الوصول الى علم الاصول اثر برهانالدين ابراهيمبن محمدبن مفلح (متوفى 884) و تحريرالمنقول و تهذيب علمالاصول اثر علىبن سليمان مرداوى. خود مرداوى اثر اخير را شرح كرد و التحبير شرح التحرير ناميد و ابوالفضل احمدبن على ابنزهره حنبلى (شاگرد مرداوى) اين شرح را با عنوان مختصر التحبير تلخيص كرد. ابننجار محمدبن احمد فتوحى نيز تحرير المنقول مرداوى را با عنوان الكوكب المنير تلخيص و الكوكب را با عنوان شرح الكوكبالمنير شرح كرد. احمدبن عبداللّه بعلىّ حنبلى (متوفى 1189) نيز الكوكبالمنير فتوحى را با عنوان الذخرالحرير شرح كرد (همان، ص 147ـ155؛
براى ديگر تأليفات اصولى حنبليان و نسخههاى خطى آنها در عربستان سعودى رجوع کنید به سلامه، 1427؛
براى آثار اصولى حنبلى رجوع کنید به آلابراهيم، 1417، ص 3ـ63).

ز) قواعد فقه. برخى از آثار مهم حنبليان در قواعد فقه عبارتاند از: القواعدالكبرى، و القواعدالصغرى هر دو اثر سليمانبن عبدالقوى صرصرى طوفى؛
القواعد الفقهية اثر احمدبن حسن ابنقاضى الجبل؛
القواعدالفقهية يا القواعد فى الفقهالاسلامى دربردارنده 160 قاعده فقهى بر مبناى فقه حنبلى اثر عبدالرحمانبن احمد ابنرجب حنبلى؛
و القواعد الاصولية اثر مختصر علىبن محمد ابنلحام (بدران، ص 456ـ457؛
طريقى، ج 3، ص 338، ج 4، ص 162، 231ـ232، 261).

ح) منابع شرححال فقيهان حنبلى. هرچند نخستين شرح حال چاپ شده درباره فقيهان حنبلى اثر ابن ابىيعلى (متوفى 526) است، نام آثارى در اين باب پيش از او نيز آمده است؛
مانند طبقات اصحاب الامام احمد (نسخه خطى) منسوب به ابوبكر خلال و طبقاتالاصحاب منسوب به احمدبن جعفر ابنمنادى (طريقى، ج 1، ص 260، 314).

ابن ابىيعلى در اثر مهم و مشهور خود با عنوانهاى طبقات الحنابلة، طبقاتالحنبلية، طبقاتالاصحاب و طبقات فقهاء الحنابلة، شرححال فقيهان حنبلى را تا سال 512 آورده و در شش طبقه گنجانده است (رجوع کنید به طبقات*). پس از او آثار متعدد ديگرى نيز در اين باب تأليف شده كه المنهج الاحمد فى تراجم اصحاب الامام احمد اثر عبدالرحمانبن محمد عُليمى حنبلى (متوفى 928) و السحب الوابلة على ضرائح الحنابلة اثر محمدبن عبداللّه نجدى عامرى (متوفى 1295) از مشهورترين آنهاست. بر شمارى از اين آثار، ذيل نوشته شده و عالمان حنبلى دورههاى بعد معرفى شدهاند. برخى از اين ذيلها، اهميت فراوان يافته و گاه بر خود آنها ذيلهاى ديگرى نوشته شده است مانند ذيل مشهور ابنرجب (متوفى 795) بر طبقات ابن ابىيعلى با عنوان الذيل على طبقات الحنابلة. از برخى از اين آثار يا ذيلهاى آنها نيز تلخيصهايى صورت گرفته يا فهرستى تنظيم شده است (براى تفاصيل اين آثار رجوع کنید به طبقات).

---

منابع:
(1) ابراهيم آلابراهيم، «اعلام الحنابلة فى اصول الفقه»، مجلة جامعة الامام محمدبن سعودالاسلامية، ش 16 (صفر 1417)؛
(2) همو، «تدوين اصول الفقه عندالحنابلة»، همان، ش 20 (رمضان 1418)؛
(3) ابنابىيعلى، طبقات الحنابلة، چاپ عبدالرحمانبن سليمان عُثيمين، رياض 1419/ 1999؛
(4) ابنبطه، الابانة عن شريعة الفرقةالناجية و مجانبة الفرق المذمومة، چاپ سيدعمران، قاهره 1427/2006؛
(5) همو، كتابالشرح و الابانة على اصول السنة و الديانة و مجانبة المخالفين و مبانية اهلالاهواء المارقين، چاپ رضا معطى، مكه 1404/ 1984؛
(6) ابنتيميه، كتاب الاسماء و الصفات، چاپ مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1408/1988؛
(7) همو، مجموع الفتاوى، چاپ مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1421/2000؛
(8) ابنجوزى، تلبيس ابليس، بيروت 1368؛
(9) همو، مناقب الامام احمدبن حنبل، چاپ عبداللّه تركى، (رياض ? 1409)؛
(10) ابنخلدون؛
(11) ابنرجب، كتابالذيل على طبقات الحنابلة، ج 1ـ2، در ابن ابىيعلى، طبقات الحنابلة، ج 3ـ4، بيروت 1372؛
(12) ابنعماد؛
(13) ابنفرّاء؛
(14) ابطال التأويلات لاخبارالصفات، ج 1، چاپ محمد نجدى، (كويت )1410؛
(15) همو، كتابالمعتمد فى اصولالدين، چاپ وديع زيدان حداد، بيروت 1974؛
(16) ابنفرحون، الديباج المُذهَب فى معرفة اعيان علماءالمذهب، چاپ محمد احمدى ابوالنور، قاهره ?(1394/ 1974)؛
(17) ابنقدامه، تحريمالنظر فى كتبالكلام، چاپ عبدالرحمان دمشقيه، رياض 1410/1990؛
(18) همو، روضة الناظر و جنة المناظر فى اصول الفقه على مذهب الامام احمدبن حنبل، چاپ عبدالكريم نمله، رياض 1417/1997؛
(19) ابنقيم جوزيه، اعلامالموقّعين عن ربالعالمين، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بيروت 1973؛
(20) ابنكثير، البداية و النهاية، بيروت 1411/1990؛
(21) ابنمفلح حنبلى، المقصد الارشد فى ذكر اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالرحمانبن سليمان عُثيمين، رياض 1410/1990؛
(22) ابننديم (تهران)؛
(23) محمد ابوزهره، ابنحنبل: حياته و عصره، آراؤه و فقهه، (بىجا): دارالفكرالعربى، (بىتا.)؛
(24) همو، تاريخالمذاهب الاسلامية، ج :2 فى تاريخ المذاهب الفقهية، (قاهره: دارالفكرالعربى، بىتا.)؛
(25) ابوموسى مدينى، خصائصالمسند، در ثلاثة كتب عن المسند للامام احمدبن حنبل، چاپ احمد محمد شاكر، بيروت: دارالجيل، 1412/1992؛
(26) عبداللّه احمدى، المسائل و الرسائل المروية عن الامام احمدبن حنبل فىالعقيدة، ج 1، رياض 1416/ 1995؛
(27) محمدبن اسماعيل بخارى، صحيحالبخارى، (چاپ محمد ذهنى افندى)، استانبول 1401/1981؛
(28) عبدالقادر بدران، المدخل الى مذهب الامام احمدبن حنبل، صححه و قدمله و علق عليه عبداللّه تركى، بيروت 1401/1981؛
(29) عبداللّه تركى، اصول مذهبالامام احمد: دراسة اصولية مقارنة، بيروت 1419/1998؛
(30) احمد تيمور، نظرة تاريخية فى حدوث المذاهب الفقهية الاربعة: الحنفى، المالكى، الشافعى، الحنبلى و انتشارها عند جمهور المسلمين، (قاهره 1389/ 1969)؛
(31) عبدالحليم جندى، احمدبن حنبل امام اهلالسنة، قاهره: دارالمعارف، (بىتا.)؛
(32) محمدبن حسن حجوى ثعالبى، الفكرالسامى فى تاريخ الفقهالاسلامى، چاپ ايمن صالح شعبان، بيروت 1416/1995؛
(33) ذهبى؛
(34) مصطفى ابراهيم زلمى، خاستگاههاى اختلاف در فقه مذاهب، ترجمه حسين صابرى، مشهد 1375ش؛
(35) عبدالوهاببن على سبكى، طبقات الشافعيةالكبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره )1964ـ( 1976)؛
(36) فؤاد سزگين، تاريخ نگارشهاى عربى، ترجمه، تدوين و آمادهسازى: مؤسسهى نشر فهرستگان، تهران 1380ش ـ؛
(37) ناصر سلامه، كتبالفقه الحنبلى و اصوله: المخطوطة بمكتبات المملكة العربية السعودية العامة، رياض 1427/2006؛
(38) عبدالرحمانبن ابىبكر سيوطى، حسنالمحاضرة فى تاريخ مصر و القاهرة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، (قاهره )1387؛
(39) عبداللّه طريقى، معجم مصنّفات الحنابلة، رياض 1422/2001؛
(40) محمود محمد طنطاوى، المدخل الى الفقه الاسلامى، (قاهره )1408/1987؛
(41) عبدالمجيد محمود مطلوب، المدخل الىالفقه الاسلامى، قاهره 1424/2003؛
(42) صفوت عادل عبدالهادى، الامام يوسفبن عبدالهادى الدمشقى الحنبلى و آثاره الفقهية و بيان اثر حنابلة فلسطين فى دمشق، دمشق 1428/2007؛
(43) هشام يسرى عربى، ابوبكر الخلّال و اثره فىالفقه الحنبلى، مع دراسة اختيارته الفقهية و مقارنتها بالمذاهبالثمانية، قاهره 1426/2006؛
(44) على جمعه محمد، المدخل الى دراسة المذاهب الفقهية، قاهره 1428/2007؛
(45) مجيرالدين عبدالرحمانبن محمد عُلَيمىحنبلى، الأُنس الجليل بتاريخ القدس و الخليل، نجف 1388/1968؛
(46) همو، المنهج الاحمد فى تراجم اصحاب الامام احمد، ج 4، چاپ ابراهيم صالح، بيروت 1997؛
(47) سعود فنيسان، آثار الحنابلة فى علومالقرآن، (اسكندريه ? 1409)؛
(48) كامل موسى، المدخل الى التشريع الاسلامى، بيروت 1410/ 1989؛
(49) عبدالفتاح كبّاره، التشريع الاسلامى: نشأته و مصادره و تاريخه، رياض 1424/2003؛
(50) محفوظبن احمد كَلوَذانى، التمهيد فى اصول الفقه، ج 1، چاپ مفيد محمد ابوعمشه، بيروت 1421/2000؛
(51) محمد يوسف موسى، المدخل لدراسة الفقه الاسلامى، قاهره 1380/ 1961؛
(52) علىبن سليمان مرداوى، التحبير شرح التحرير فى اصول الفقه، ج 5، چاپ عوض قرنى، رياض 1421/2000؛
(53) المسوّدة فى اصول الفقه، تتابع على تصنيفه ثلاثة من اثمة آلتيمية : عبدالسلامبن عبداللّه، عبدالحليمبن عبدالسلام و احمدبن عبدالحليم، جمعها و بيّضها احمدبن محمد حرانى دمشقى، چاپ محمد محيىالدين عبدالحميد، بيروت: دارالكتاب العربى، (بىتا.)؛
(54) مقدسى؛
(55) محمد نجدى، السُّحب الوابلة على ضرائح الحنابلة، چاپ بكربن عبداللّه ابوزيد و عبدالرحمانبن سليمان عُثيمين، بيروت 1416/1996؛
(56) يحيىبن شرف نووى، تهذيب الاسماء و اللغات، بيروت 1421/2001؛


(57) EI1, s.v. "Ahmed b. Muhammed b. Hanbal" (by Goldziher);
(58) Wilferd Madelung, Religious trends in early Islamic Iran, Albany, N. Y. 1988.

/ محسن معينى /