حُمَيْد بن زياد ، حُمَيْد بن زياد، فقيه و محدّث امامى قرن سوم و چهارم. از تاريخ تولد، زادگاه، و جزئيات زندگى وى اطلاعى در دست نيست. كنيه‌اش ابوالقاسم و در اصل كوفى بود، مدتى در سُورا (نزديك شهر حِلّه) سكنا گزيد و سپس به نينوا (قريه‌اى در نزديكى كربلا) رفت (رجوع کنید به نجاشى، ص 132؛ قهپائى، ج 2، ص 244). به تصريح شرح‌حال‌نويسان، حميد از افراد بسيارى حديث شنيد، از جمله احمدبن محمدبن رَباح، حسن‌بن محمدبن سَماعة (متوفى 263)، حسن‌بن موسى خَشّاب (زنده در 260)، عُبيداللّه‌بن احمد نَهيكى (محدّث قرن سوم)، حسن‌بن محمد كِندى، و ابراهيم‌بن سليمان نَهْمى (رجوع کنید به كلينى، ج 3، ص 146؛ طوسى، 1417، ص 38ـ39؛ خويى، ج 6، ص 289).

هرچند حميد از بزرگان فرقه واقفه/ واقفيه و از آخرين چهره‌هاى سرشناس اين گروه بوده، ولى مورد وثوق رجاليان امامى است. وى را به وسعت علم و كثرت آثار ستوده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، همانجا؛ طوسى، 1415، ص 421؛ ابن‌داوود حلّى، ص 210). وى همچنين راوى بسيارى از كتب و اصول اصحاب اماميه بود و به همين جهت، نام او در سلسله اسنادِ روايات بسيارى، در كتب معتبر شيعه آمده و محدّثان بزرگى از طريق او روايت كرده‌اند، از جمله محمدبن يعقوب كلينى (براى نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 14، 75)، على‌بن ابراهيم قمى (زنده در 307)، حسين‌بن على بَزوفَرى (زنده در 352)، عبيداللّه‌بن ابوزيد انبارى، و حسن‌بن محمدبن عَلّان. برخى از اين افراد، از جمله على‌بن حاتِم قزوينى در 306 و ابوالمفضل شيبانى در 310، از او اجازه روايت دريافت كرده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، همانجا؛ طوسى، 1417، ص 115؛ حرّعاملى، ج30، ص 132؛ خويى، ج 6، ص 289ـ292). حميد را از معمرين دانسته و، وفات وى را در 310 ثبت كرده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، همانجا؛ مجلسى، ج 54، ص 367؛ آقابزرگ طهرانى، ج 2، ص 148).

حميدبن زياد آثار متعددى تأليف كرده از آن جمله: الجامع فى انواع الشرايع، الفرائض، الدَلائل، فَضْلُ العِلم وَ الْعُلماء، الخُمس، ذَمُّ مَنْ خالَفَ الْحَقَّ وَ اَهْلَهُ، النوادر، تاريخ الرجال، و من روى عن الصادق عليه‌السلام (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج 3، ص 253، ج 7، ص 255، ج 8، ص 236، ج10، ص 43، ج 16، ص 145، 271؛ بغدادى، ج 1، ستون 356، ج 2، ستون 293ـ 295، 297، 346). به گفته موحدى ابطحى (ج 5، ص 133، پانويس 1 و 2) دو كتاب اخير از جمله منابع شيخ‌طوسى و نجاشى در تأليفِ آثار رجالى‌شان بوده است.

---

منابع:
(1) آقابزرگ طهرانى؛
(2) ابن‌داوود حلّى، كتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف 1392/1972، چاپ افست قم (بى‌تا.)؛
(3) اسماعيل بغدادى، ايضاح المكنون، ج 1ـ2، در حاجى‌خليفه، ج 3ـ4؛
(4) حرّ عاملى؛
(5) خويى؛
(6) محمدبن حسن طوسى، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم 1415؛
(7) همو، الفهرست، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم 1417؛
(8) عناية‌اللّه قهپائى، مجمع‌الرجال، چاپ ضياءالدين علامه اصفهانى، اصفهان 1384ـ1387، چاپ افست قم (بى‌تا.)؛
(9) كلينى؛
(10) مجلسى؛
(11) محمدعلى موحدى ابطحى، تهذيب المقال فى تنقيح كتاب الرجال للشيخ الجليل ابى‌العباس احمدبن على النجاشى، ج 5، قم 1417؛
(12) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407.

/ عبدالكريم محمدى /