بختیارنامه ، داستان منثور کهن فارسی ، به صورت یک قصة اصلی و نُه قصة فرعی که قدیمترین روایت آن ظاهراً از شمس الدین محمد دقایقی مروزی در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم است . قصة اصلی به این شرح است : آزادبخت ، پادشاه نیمروز (سیستان قدیم )، به خلاف میل فرمانده لشکریانش ، با دختری ازدواج می کند. فرمانده بر او خشم آورده از تخت سرنگونش می کند. آزادبخت به اتفاق همسر باردار خود می گریزد. همسرش پسری به دنیا می آورد که در بیابان رهایش می کنند. رئیس گروهی از دزدان ، این پسر را می یابد و از او پرستاری می کند. روزی در حمله به کاروانی دستگیر می شود و او را به شهر می آورند. آزادبخت ، که از نو به تاج و تخت خویش رسیده است ، جوان را می بیند و بی آنکه او را باز شناسد به جرگة درباریان خود درمی آورد. او نیز، با نام جدید بختیار، بسرعت مدارج ترقی را می پیماید و حسادت ده وزیر شاه را برمی انگیزد. روزی بختیار ناخواسته شاه را خشمگین می سازد و در نتیجه به زندان می افتد. وزیراعظم ، ملکه را وامی دارد که بختیار را بدروغ به نظر بازی با خود متهم سازد. پادشاه بختیار را محکوم به مرگ می کند، ولی بختیار خود را بیگناه می خواند و داستانی برای پادشاه باز می گوید که توجه او را جلب می کند. سپس هشت روز پیاپی ، روزی یک داستان می گوید تا اعدامش را به تعویق اندازد، در حالی که هر روز یکی از وزیران می کوشد که شاه را به اعدام او وادارد. در روز دهم ، بختیار را به پای دار می برند، ولی رئیس دزدان ، که او را پرورانیده بود، هویت وی را برملا می سازد. شاه و ملکه از یادگاریی که به وی داده بودند او را باز می شناسند. پادشاه ، که با بختیار آشتی کرده است ، از سلطنت کناره می گیرد و تاج را بر سر او می گذارد.

هر یک از نه داستان (در برخی از تحریرهای عربی بختیارنامه ، ده داستان ) به نحوی با وضع و حال خود بختیار متناسب است ؛ خواه از دیدگاه خود او با تأکید بر نتایج ناخوشایند اعمال ناسنجیده یا مبتنی بر راهنماییهای موذیانه ، خواه از دیدگاه راوی با تأکید بر مضمون پدر و پسری که از بازشناسی یکدیگر قاصرند. ملکه و وزیران در مقابل داستان بختیار، داستان روایت نمی کنند بلکه صرفاً اعدام او را خواستار می شوند.

کِلوستون ، نولدکِه و اِته مصرّند که بختیارنامه یا از سندبادنامه گرفته شده و یا تقلیدی از آن است ؛ ولی جز تشابه صوری ساختها و مضمون جوانی که زنی ناکام مانده بر او تهمت بسته دلیل دیگری برای اثبات این مدعا در دست نیست . از اینجهت که هر دو یک قصة اصلیِ متضمن چند داستان فرعی اند به لحاظ نوع ادبی به یکدیگر مربوط اند، ولی مضمونِ جوانِ آماجِ تهمت از نظر جغرافیایی و زمانی بیش از آن شیوع دارد که بتواند شاهدی برای اخذ یا تقلید به شمار آید.

در همین باب ، برخی از مفسران برآن اند که بختیارنامه در نهایت برگرفته از متنی هندی است . برمبنای استدلالهای پِری در مورد اصل ایرانی سندبادنامه و این که پیوند قانع کننده ای میان بختیارنامه و اصل هندی برقرار نشده است ، صحت این مدعا بعید به نظر می آید. در مأخوذ بودن بختیارنامه ، به صورتی که امروزه در دست ماست ، از اصلی متعلق به دوران پارسی میانه نیز شاهدی در دست نیست .

در تاریخ سیستان (ص 8ـ9) از بختیاری یاد شده که «جهان پهلوان » دوران سلطنت خسروپرویز بوده است و تبار او به واسطة رستم به گرشاسب می رسد و اضافه شده که داستان زندگی او را می توان در بختیارنامه خواند. احیاءالملوک (ص 47ـ 48) همین مطالب را با اضافاتی تکرار می کند. این داستان در هیچ منبع دیگری یافت نشده ، و دلیلی در دست نیست که این بختیار را با امیر بختیارنامه یکی بدانیم .

قدیمترین بختیارنامه ای که امروزه در دست است روایتی است به زبان عربی به نام عجائب البخت فی قصّة الاحدی عشر وزیراً ماجری ' لهم مع ابن الملک آزادبخت ، مورخ 000 ، 1 م (چاپ مصر، 1886، تجدید چاپ ذبیح الله صفا، تهران 1347). قدیمترین نسخة فارسی داستان مورخ 663 است (نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه 2035، رجوع کنید به بلوشه ، ج 4، ص 14ـ15). نسخة خطی لیدن 593 مورخ 695 نیز، که نولدکه از آن بحث کرده ، تقریباً عین این نسخه است . خلاصه ای از بختیارنامه در اسکندرنامه متعلق به قرون ششم تا هشتم یافت می شود که مؤلف آن شناخته نشده است (ص 198ـ199). ژوبر نسخه ای از این داستان را که به زبان اویغوری است توصیف کرده است . روایاتی از بختیارنامه در برخی از نسخه های الف لیلة و لیله یافت می شود (برای جزئیات بیشتر رجوع کنید به شوون ).

شواهد درونی ، سبک نثر آن و اظهارات عوفی (ج 1، ص 212) دال بر آن است که نسخة خطی 2035 کتابخانة ملی فرانسه به احتمال زیاد نوشتة شمس الدین محمد دقایقی مروزی است . دربارة دقایقی ، یکی از معاصران عوفی * ، که تألیف سندبادنامه ای منثور را نیز به او نسبت داده اند، چندان اطلاعی در دست نیست . ذبیح الله صفا بختیارنامة دقایقی را با عنوان راحة الارواح فی سرور المفراح چاپ کرده است (تهران 1345 ش ). صفا، عجائب البخت را نیز همراه با نسخة 2036 کتابخانه ملی پاریس (بلوشه ، ج 4، ص 15ـ16) مورخ 809 به نام بختیارنامه چاپ کرده است .

---

منابع :
(1) اسکندرنامه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1343 ش ؛
(2) ایرج فشار، «(درباره ) ترجمه فارسی بختیار نامه »، جهان نو ، سال 6 (1330 ش )، ص 246ـ247؛
(3) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران 1314 ش ؛
(4) محمد روشن ، «(درباره ) راحة الارواح »، راهنمای کتاب ، سال 9، ش 5 (دی 1349 ش )، ص 503ـ507؛
(5) شاه حسین بن غیاث الدین محمد، احیاء الملوک ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1344 ش ؛
(6) محمدبن محمد عوفی ، لباب الالباب ، چاپ ادوارد براون و محمد قزوینی ، لیدن 1903ـ1906؛


A. J. Arberry, Classical Persian literature , London 1958, 170-179

(7) (دربارة بختیار نامه بحث می کند و گزیده مفصلی از آن را به زبان انگلیسی ارائه می دهد)؛


(8) E. Blochet, Catalogue des manuscrits persans de la Bibliothةque Nationale , Paris 1905-1934;
V. Chauvin, Bibliographie des ouvrages arabes ou relatifs aux arabes publiإs dans l'Europe chrإtienne de 1800 ب 1885, VIII: Syntipas , Liةge 1904, 13-17, 78-89

(9) (راهنمای مفیدی برای ترجمه های عربی بختیار نامه )؛


H. Ethإ, ،، Neupersische Litteratur,'' in Geiger and Kuhn, Grundr. Ir. phil., II, 323-325, A. Jaubert, ،، Notice et extrait de la version turque du Bakhtiar-namإh d'aprةs

(10) le manuscrit en caractةres ouفgours que possةde la Bibliothةque Bodlإفenne d'Oxford,'' JA, 10 (1827), 146-167;
T. Nخldeke, ،، Ueber die Texte des Buches von den zehn Veziren, besonders دber ein alte persische Recension desselben,'' ZDMG, 45 (1891), 97-143

(دربارة این حکایت بحث می کند و گزیده های طولانی از

(11) Leyden Codex 593 می آورد)؛


W. Ouseley, The Bakhtya ¦ r Nama, ed. W. A. Clouston, London 1883

(12) (ترجمة انگلیسی با مقدمه و حواشی )؛


(13) B. E. Perry, The origin of the Book of Sindbad , Berlin 1960.

) / ایرانیکا / هنوی (