حَمض، وادى ، حَمض، وادى، از واديهاى (رودهاى) فصلى در عربستان سعودى. اين وادى از عوارض طبيعى مهم جزيرةالعرب* است و ميان شهرهاى مدينه و تبوك، در شمالغربى عربستان، قرار دارد (موسوعة اسماء الاماكن فى المملكة العربية السعودية، ج 5، ص 332ـ333). بيشتر اعتبار و شهرت حمض بهسبب قرار داشتن در شمال شهر مدينه و ارتباط شهر با بخشهاى شمالى از طريق بستر اين وادى است.
وادى حمض يكى از سه وادى مهم اطراف مدينه است (رجوع کنید به الموسوعة العربية العالمية، ج 23، ص 48). قسمت علياى حوضه آبريز آن در استانِ (منطقه) مدينه و مَصَبِّ آن در استان تبوك است (رجوع کنید به اطلس المملكة العربية السعودية، ص 14، 39). اين وادى از سه شاخه بزرگ تشكيل مىشود كه خود از شعبات كوچكترى شكل گرفتهاند: شاخه شمالى به نام وادى جِزْل، در جنوب شهرهاى مدائن صالح و عُلاء، كه مسير اصلى آن به سمت جنوب است؛ شاخه شرقى به نام وادى قناه، در شمال و شمالشرقى مدينه، كه مسير اصلى آن به سمت مغرب است؛ و شاخه جنوبى به نام وادى عقيق*، در جنوب و جنوبغربى مدينه، متشكل از چند وادى ديگر مانند بطحان كه جهت اصلى آن به سمت شمال است. اين سه وادى در مغرب خيبر، در جنوب كوه قهباء (ارتفاع 621 متر) و مغرب كوه ابوبرديه (ارتفاع 574 متر) بههم مىپيوندند و شاخه اصلى وادى حمض را تشكيل مىدهند كه در جهت عمومى شرقى ـ غربى، عرض ارتفاعات نه چندان مهم را مىپيمايد و در جنوب بندر وَجْه، نزديك رأس كور كومه (يا جر يجيب) و مقابل جزيره امّ اورمه به درياى سرخ مىريزد (رجوع کنید به كعكى، جزء1، ج 2، ص509؛ بدر، ج3، نقشه مقابل ص 301؛ نقشه عمومى خاورميانه؛ اطلس المملكة العربيه السعوديه، ص 39، 190ـ191). در برخى منابع، شاخه اصلى وادى حمض، ادامه وادى عقيق معرفى شده است كه با عبور از مغرب شهر مدينه، در شمالغربى شهر، حمض ناميده مىشود (رجوع کنید به بدر، همانجا؛ انصارى، ص213؛ نيز رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). طول وادى حمض تا 400 كيلومتر و عرض آن تا 150 متر ذكر شده است (رجوع کنید به شريف، ج 1، ص 128؛ كعكى، جزء1، ج 2، ص 522).
حوضه وادى حمض داراى آب و هواى گرم و خشك است. ميانگين دماى ساليانه آن در قسمتهاى مختلف از ْ24 تا ْ28 متغير است و بارش ساليانه آنجا در همه قسمتها از يكصد ميليمتر بيشتر نيست (رجوع کنید به اطلس المملكة العربية السعودية، ص 47ـ 48). در اين منطقه روستاهاى متعددى است و آثار ويران شده سدّ حميريها در آنجا مشاهده مىشود (رجوع کنید به ابنحائك، ص 121، پانويس 4). ساكنان بخشهايى از حوضه وادى حمض، از جمله در شمال مدينه، به كشاورزى مىپردازند و بهرغم بارش اندك ساليانه، در برخى نقاطِ اين حوضه، چند سد براى استفاده بيشتر از آبهاى سطحى احداث شده است (رجوع کنید به اطلس المملكة العربية السعودية، ص 78ـ79، 161). تا به امروز اهالى اين وادى در مهارت قطع كردن درخت نخل با يك ضربه شمشير معروفاند (رجوع کنید به ابنحائك، ص 132، پانويس 3). در اطراف وادى حمض عوارض طبيعى متعددى ديده مىشود كه مهمترين آنها عبارتاند از: حَرّه (زمينهاى سنگلاخ) عُوَيرَض در شمال وادى جزل؛ حرّه زبن در مغرب همين وادى؛ و كوههاى شيهوب، اغلب (هر دو در مغرب وادى جزل و شمال شاخه اصلى وادى حمض)؛ كوههاى اجرد، رِضوى با ارتفاع 814،1 متر (هر دو در
مغرب شاخه اصلى وادى حمض)؛ و كوه حمض در نزديكى مدينه (رجوع کنید به كحّاله، ص 72؛ >اطلس جامع جهان تايمز<، نقشه 33؛ اطلس المملكة العربية السعودية، ص190).
حمض جزو حجاز* محسوب مىشود (رجوع کنید به كحّاله، ص143؛ فؤاد حمزه، ص 54؛ نيز رجوع کنید به الاطلس التاريخى للمملكة العربية السعودية، ص 47) و پيش از اسلام، بخشى از سرزمين قبايلِ عربِ جُهينه* (كه ميان مدينه و شهر ساحلى امّلَج سكونت داشتند) و عذره* (كه ميان امّلج و وجه ساكن بودند) به شمار مىرفت و در مسير يكى از راههاى كاروانرو تابستانى جزيرةالعرب، از مكه به شمال حجاز و شام، قرار داشت (رجوع کنید به مغلوث، ص 57، 80). پس از هجرت مسلمانان به مدينه، وادى حمض و آباديهاى واقع در حوضه آبريز آن، بهسبب نزديكى به شهر، به سرعت در قلمرو اسلامى قرار گرفت و چون شمالشرقى شهر مدينه كوهستانى است، وادى حمض مسير اصلى پيامبر اكرم صلىاللّهعليهوآلهوسلم و اصحابش در غزوات، سَريّهها و فتوحات شمال مدينه شد. در ربيعالاول سال دوم، غزوه بُواط* در جنوب وادى حمض و نزديك كوه رِضوى صورت گرفت. در محرّم سال هفتم، پيامبر اكرم و يارانش براى فتح خيبر، بهرغم طولانىتر بودن راه، بهسبب سهولت آمد و شد، از بستر وادى حمض به سمت خيبر رفتند (رجوع کنید به مغلوث، ص 185؛ ابوخليل، ص 35). در رجب سال نهم نيز وادى حمض مسير اصلى سپاه مسلمانان در غزوه تبوك* بود (رجوع کنید به مغلوث، ص 197؛ ابوخليل، ص40). پس از فتوحات مسلمانان، عدهاى از قبايل تميم* و زُغَيْبات در آنجا بهسر مىبردند (رجوع کنید به بلادى، ص 58، 196). وادى حمض قرنها مسير كاروانهايى بود كه از شمال جزيرةالعرب و شام و حتى مصر به حج مىرفتند. به گزارش بتنونى (ص 291) در 1327/1909، در مسير كاروان حج پاشاى مصر، پل وادى حمض بر اثر سيل ويران شده بود. امروزه، بهجز راهآهن حجاز كه از وادى حمض و مدينه و تبوك مىگذرد (رجوع کنید به حجاز*، راهآهن)، جاده مدينه ـ تبوك و راه ساحلى كه اين دو شهر را بههم متصل مىكند، مهمترين راههاى وادى حمضاند (رجوع کنید به >اطلس جامع جهان تايمز<، همانجا).
نام حَمَض كه جغرافىنويسان دوره اسلامى، مانند ابنخرداذبه (ص60)، قدامةبن جعفر (ص 193)؛ اسكندرى (ج 1، ص 392)، و ياقوت حموى (ذيل «حَمَض»)، در آثارشان به آن اشاره كردهاند، بر موضعى ميان بصره و بحرين در مشرق دهناء اطلاق مىشود و با وادى حمض ارتباطى ندارد.
منابع: (1) ابنحائك، صفة جزيرةالعرب، چاپ محمدبن على اكوع، بغداد 1989؛ (2) ابنخرداذبه؛ (3) شوقى ابوخليل، اطلس التاريخ العربى الاسلامى، بيروت 1423/2002؛ (4) نصربن عبدالرحمان اسكندرى، كتاب الامكنة و المياه و الجبال و الآثار و نحوها المذكورة فى الاخبار و الاشعار، چاپ حمد جاسر، رياض 1425/2004؛ (5) الاطلس التاريخى للمملكة العربية السعودية، رياض، دارةالملك عبدالعزيز، 1421/2000؛ (6) اطلس المملكة العربية السعودية، رياض: وزارة التعليم العالى، 1420/2000؛ (7) عبدالقدوس انصارى، آثارالمدينة المنورة، جده 1420/1999؛ (8) محمد لبيب بتنونى، الرحلة الحجازية، قاهره 1415/1995؛ (9) عبدالباسط بدر، التاريخ الشامل للمدينة المنورة، مدينه 1414/1993؛ (10) عاتق بلادى، معجم قبائل الحجاز، مكه 1403/1983؛ (11) عبدالرحمان شريف، جغرافية المملكة العربية السعودية، ج 1، رياض 1427/ 2006؛ (12) فؤاد حمزه، قلب جزيرةالعرب، رياض 1388/1968؛ (13) قدامةبن جعفر، كتاب الخراج، چاپ دخويه، ليدن 1889، چاپ افست 1967؛ (14) عمررضا كحّاله، جغرافية شبهجزيرةالعرب، چاپ احمدعلى، مكه 1384/ 1964؛ (15) عبدالعزيز كعكى، معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، بيروت 1419/1998ـ ؛ (16) سامى مغلوث، اطلس التاريخى لسيرة الرسول صلىاللّه عليهوسلم، رياض 1426/ 2005؛ (17) موسوعة اسماء الاماكن فى المملكة العربية السعودية، رياض: دارةالملك عبدالعزيز، 1424/2003؛ (18) الموسوعة العربية العالمية، رياض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزيع، 1419/1999؛ (19) نقشه عمومى خاورميانه، مقياس 000، 750، 1:3، تهران: گيتاشناسى، 1382ش؛ (20) ياقوت حموى؛
(21) EI2, s.v. "Hamd, Wadi al-" (by J. Mandaville); (22) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.