حمزه گيلانى ، حمزه گيلانى، از حكماى شيعى قرن دوازدهم و شاگرد ملامحمدصادق اردستانى*.

وى اهل گيلان و ساكن اصفهان بوده و به همين سبب به اصفهانى نيز مشهور است (قزوينى، ص 135 و پانويس 2؛ آقابزرگ طهرانى، 1372ش، ص 228). تاريخ تولد او در منابع ذكر نشده و تاريخ وفات وى را حزين لاهيجى (ص210) اواخر محاصره اصفهان توسط افغانها (1134) گزارش كرده است.

ملاحمزه از برترين شاگردان ملامحمدصادق اردستانى بود و در زمان استادش به تبحر در فلسفه مشهور بود (حزين لاهيجى، همانجا؛
قزوينى، ص 136) وى در حوزه فلسفى اصفهان از طبقه‌اى از فيلسوفان به‌شمار مى‌آيد كه در نضج فلسفه ملاصدرا و شناساندن آن مؤثر بوده‌اند (رجوع کنید به صدرالدين شيرازى، مقدمه آشتيانى، ص صد و نوزده ـ صد و بيست). قزوينى (همانجا) وى را فيلسوفى بزرگ، حكيمى برجسته و محققى ژرف‌انديش در مسائل حكمى و مطالب عالى دانسته است. از شاگردان او اطلاع چندانى در دست نيست و ظاهرآ ملااسماعيل خواجويى* در محفل علمى او و ملامحمدصادق اردستانى شركت مى‌كرده است (خواجويى، ج 4، مقدمه آشتيانى، ص 153).

از حمزه‌گيلانى اين آثار به‌جا مانده است: 1) حكمت صادقيه كه تقرير درسهاى ملامحمدصادق اردستانى است. حمزه گيلانى كه درواقع فرزند معنوى او به‌شمار مى‌رفته، در خلال تعليم گرفتن مبحث نفس و قواى انسانى نزد استاد، به امر ايشان به تدوين آن پرداخته است. اما نگارش آن به سبب حمله افغانها به پايان نرسيده است. بعدها ملااسماعيل خواجويى آن را تكميل كرد و ديباچه آن را ملامحمد على تونى خراسانى، به درخواست وى تدوين كرد و كتاب را الحكمة الصادقية ناميد (رجوع کنید به حمزه گيلانى، ص 9؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 7، ص 57ـ58). به نظر آقابزرگ طهرانى (1403، همانجا) رساله منسوب به ملاحمزه گيلانى با عنوان فى تحقيق مطالب النفس و مسائلها بايد همان حكمت صادقيه باشد. ترتيب فصول اين اثر همانند فن ششم طبيعيات شفاء است (رجوع کنید به قزوينى، ص 136ـ137)، اما از جهت محتوا متأثر از حكمت ذوقى و فلسفه ملاصدراست (صدرالدين شيرازى، همان مقدمه، ص صدوهجده). اين رساله در جلد چهارم منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران، به همت سيدجلال‌الدين آشتيانى در 1358ش در مشهد چاپ شده است. 2) رسالة فى التشكيك (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 11، ص 148). 3)حواشى بر شفاء ابن‌سينا (حمزه گيلانى، مقدمه آشتيانى، ص 3ـ4). 4)شرح بخش «ان الجوهرية و العرضية من ثوانى المعقولات» از تجريدالكلام خواجه نصيرالدين طوسى (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 6، ص 32، ج 14، ص 24).

---

منابع:
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذريعة الى تصانيف الشيعة، چاپ على‌نقى منزوى و احمد منزوى، بيروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام‌الشيعة: الكواكب المنتشرة فى القرن الثانى بعد العشرة، چاپ على‌نقى منزوى، تهران 1372ش؛
(3) محمدعلى‌بن ابى‌طالب حزين لاهيجى، تاريخ و سفرنامه حزين، چاپ على دوانى، تهران 1375ش؛
(4) حمزه گيلانى، حكمت صادقيه، در منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران از عصر ميرداماد و ميرفندرسكى تا زمان حاضر، ج 4، چاپ جلال‌الدين آشتيانى، مشهد: انجمن فلسفه، 1358ش؛
(5) اسماعيل‌بن محمدحسين خواجويى، ثمرة الفؤاد فى نبذمن مسائل المعاد، در همان؛
(6) محمدبن ابراهيم صدرالدين شيرازى (ملاصدرا)، الشواهد الربوبية فى المناهج السلوكية، با حواشى ملاهادى سبزوارى، چاپ جلال‌الدين آشتيانى، تهران 1360ش؛
(7) عبدالنبى‌بن محمدتقى قزوينى، تتميم امل الآمل، چاپ احمد حسينى، قم 1407.

/ شهناز شايان‌فر /