responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 653

 

بختیار ، عزالدوله ، امیر سلسلة شیعی مذهب آل بویه (دیلمیان ) در عراق (331 یا 332ـ367). ابومنصور بختیار، ملقّب به عزالدوله ، فرزند و جانشین معزالدوله ابی الحسین احمدبن بویة دیلمی (ابن خلکان ، ج 1، ص 267). در اهواز متولد شد، لیکن دیلمی الاصل بود. در 346 با دختر سبکتکینِ حاجب ، یکی از فرماندهان سپاه معزالدوله ، ازدواج کرد (همدانی ، ج 1، ص 172). در 356، از خلیفه المطیع للّه لقب عزالدوله یافت (سیوطی ، ص 401). در همان سال به جای پدر به امارت عراق رسید و تا 367، سال درگذشتش ، بر متصرفات پدر مشتمل بر آذربایجان ، جزیره ، بین النهرین و خوزستان ـ جز عمان و کرمان که به تصرف عضدالدوله درآمده بود ـ حکومت کرد.

معزالدوله هنگام مرگ ، وصیت کرد که لقب امیرالامرایی بغداد را به بختیار دهند (مسکویه ، ج 2، ص 158) و از عزالدوله خواست تا از عمویش رکن الدوله ، که بزرگ خاندان بویه بود، و پسر عمویش ، عضدالدوله ، اطاعت و با ترکان سپاه ، خصوصاً فرمانده آنان ، سبکتکینِ حاجب ، مدارا کند. همچنین او را به نگه داشتن دو کاتب خویش ، ابوالفضل عباس بن حسین شیرازی * و ابوالفرج محمدبن عباس ، سفارش کرد (همان ، ج 2، ص 234؛ ابن اثیر، ج 8، ص 576).

پس از مرگ معزالدوله ، سه روز باران بارید، به طوری که رفت و آمد دولتمردان و درباریان دشوار شد و همین امر به بختیار امکان داد که ، بدون اختلاف و درگیری ، بر سریر حکومت بنشیند (مسکویه ، ج 2، ص 232). بختیار در سالهای حکومت خود، با مشکلات بسیاری روبرو شد که اصلیترین آنها تهی بودن خزانه بود؛ زیرا معزالدوله با اتلاف ثروتش در سالهای آخر عمر، تمام اندوختة خزانه را صرف بذل و بخشش به ترکان و احداث بنایی برای خود کرد (همان ، ج 2، ص 238). مشکل دیگر، اختلافات قومی و مذهبی در سپاه بود، که از ترکان سنی مذهب و دیلمیان شیعی تشکیل شده بود، و سبب تشنج در شهر بغداد شد. بعلاوه ، ضعف شدید دستگاه خلافت ، وجود همسایگان که طمع در تصرف بغداد داشتند ـ مانند حمدانیان در موصل و حلب ، فاطمیان در دمشق و شام ، روم شرقی در شمال و عضد الدوله در شرق ـ سبب افزایش مشکلات و در نهایت از میان رفتن حکومت بختیار شد.

اخشیدیان مصر وعلویان عراق (آل بویه )، همواره بر سر امارت مکه رقابت و زدوخورد داشتند؛ چنانکه یک بار در 343، (ابن اثیر، ج 8، ص 509) و باردیگر در 356، در مراسم حج ، بنی سلیم امیرالحاج بوییان ، حاجیان مصری را تاراج کرد و امیرشان را کشت ؛ و در آن تاریخ به نام بختیار در مکّه خطبه خوانده شد و امارت حج بر عهدة ابواحمد موسوی پدر شریف رضی * و علم الهدی * گذاشته شد و برخلافت المطیع للّه نیز تأکید شد (ابن خلدون ، ج 4، ص 120).

در 356، هنگام حملة وشمگیر به خراسان ، با درخواست کمک رکن الدوله از بختیار (ابن اثیر، ج 8، ص 577ـ578)، او سبکتکین را مأمور کرد. با نافرمانی سبکتکین ، بختیار ناچار بَختَکین آزادرویه ، یکی از غلامان معزالدوله ، را به کمک عمویش فرستاد؛ اما با مرگ وشمگیر قضیه منتفی شد (مسکویه ، ج 2، ص 233ـ234؛ همدانی ، ج 1، ص 196). در همین زمان ، کارگزاران عضدالدوله برای خرید سالانة سپاه به بغداد آمده بودند؛ اما بختیار مانع کار آنان شد (مسکویه ، ج 2، ص 235) و زمینة اختلاف با پسر عمویش را فراهم آورد.

خزانة تهی بختیار به او امکان رفع حوایج سپاه را نمی داد؛ و ترکان و دیلمیان سپاه به اتفاق بر او فشار می آوردند (مسکویه ، ج 2، ص 238). ابوالفضل عباس تقبل کرد که مخارج سپاه را تأمین کند و با دریافت خراج از اهل ذمه و مصادرة اموال و املاک مردم ، موقتاً مشکل را حل کرد و به پاداش این کار به وزارت رسید (همان ، ج 2، ص 237). بختیار در 358 او را عزل و اموال و املاکش را ضبط کرد، و ابوالفرج محمدبن عباس را به جای او برگماشت ؛ لیکن پس از مدتی ، باردیگر ابوالفضل عباس را به وزارت آورد (ابن اثیر، ج 8، ص 601).

مشکلات حکومت بختیار در 357، با نافرمانی برادرش حبشی ، حاکم بصره که به تحریک جمعی از سپاهیان بر او شوریده بود، آشکارتر شد. بختیار نیز ابوالفضل عباس را برای دستگیری برادر روانه کرد. حبشی شکست خورد و مدتی در قلعة مهدی ، و سپس اهواز و رامهرمز دربند بود؛ اما سرانجام با درخواست رکن الدوله ، از زندان آزاد شد و نزد عمو و سپس پسر عمویش عضدالدوله رفت . بختیار نیز پسر هشت سالة خود مرزبان را به جای برادر، امیر بصره کرد (مسکویه ، ج 2، ص 242ـ247؛ ابن اثیر، ج ، ص 583ـ584).

در همین سال ، محمد پسر مستکفی در بغداد ادعای مهدویت کرد. او که قبلاً نزد کافور اخشیدی در مصر، کارش بالا گرفته بود، به بغداد رفت و از میان علویان و سنّیان طرفدارانی جمع کرد . سبکتکینِ حاجب نیز با او بیعت کرد، لیکن هنگامی که دریافت پسر مستکفی است ، از او کناره گرفت ؛ و همین امر سبب کاهش قدرت محمد شد. سپس بختیار او را دستگیر کرده نزد خلیفه فرستاد، و خلیفه نیز او را کیفر داد (مسکویه ، ج 2، ص 247ـ249؛ ابن اثیر، ج 8، ص 584 ـ 585).

با ظهور فاطمیان درمصر برای بختیار مشکل جدیدی فراهم شد. همین مسئله سبب گشت تا حسین (یا حسن ) بن احمدبن ابوسعید جنابی قرمطی با کمک مالی بختیار و تحریک خلیفه در 358 روی به دمشق نهد و بر آن شهر که در دست جعفربن فلاح ، از فرماندهان خلیفة فاطمی ، بود مسلط شود (ابن خلدون ، ج 4، ص 107؛ دایرة المعارف فارسی ، ذیل «قرامطه »).

یاغیگری عمران بن شاهین * ، که در زمان حکومت معزالدوله ، بر اثر ارتکاب جنایتی ، به بطائح ـ باتلاقهای اطراف واسط و بصره ـ پناه برده بود، در زمان بختیار نیز ادامه داشت . بختیار در آغاز حکومت خود، با او صلح کرد، لیکن در 360، ناگزیر شد که برای جنگ با وی به نعمانیه برود؛ اما در این جنگ شکست خورد و تقاضای صلح کرد (مسکویه ، ج 2، ص 295ـ296).

بختیار برای رفع اختلاف میان ترکان و دیلمیان ، در 360 دختر بختکین را به ازدواج پسر خود مرزبان و دختر بَکتجور، غلام معزالدوله ، را به عقد پسر دیگر خود سالار درآورد و همة سپاه برای حفظ دوستی سبکتکین و بختیار سوگند خوردند، لیکن این کار ثمری نداشت (همان ، ج 2، ص 282ـ283).

در 361، دمستیکوس با سپاه روم روی به جزیره و بین النهرین نهاد (ابن خلدون ، ج 4، ص 296) و مسلمانان را کُشته و غارت کرد. جمعی از مردم ربیعه و دیاربکر از خلیفه ، و برخی از علما مانند ابوبکر رازی ، ابوالحسن علی بن عیسی نحوی و ابن دقّاق نیز از بختیار که در کوفه بود، یاری خواستند. بختیار نیز وعدة جنگ با رومیان را داد و فرمان جنگ صادر کرد. عدة بیشماری از غازیان در بغداد جمع شدند (ابن تغری بردی ، ج 4، ص 65ـ66؛ مسکویه ، ج 2، ص 303ـ309؛ ابن اثیر، ج 8، ص 618ـ620) و، به گفتة ابن تغری بردی (همانجا)، به روم حمله بردند و بسیاری از رومیان را اسیر کردند و جمع زیادی از بطریقان (پاتریسین ها) را کشتند و سرهایشان را برای مسلمانان آوردند. به نوشتة ابن اثیر (همانجا) بختیار به بهانة جنگ با رومیان ، چهارصدهزار درهم از خلیفه گرفت و مسئلة غزوه و جهاد را فراموش کرد، و خلیفه برای تأمین این پول ، اثاث البیت و جامة خود را فروخت (مسکویه ، ج 2، ص 307ـ308).

وجود غازیان در بغداد، که سنّیان و شیعیان و جوانان و عیاران نیز در میان آنان بودند، سبب شد تا مردان مسلح بسیاری در بغداد پراکنده شوند و تشنج سال 361 پدید آید. در این سال ، عیاران محلات مختلف را غارت و به خانه ها حمله می کردند. محلة کَرْخ که شیعی نشین و کانون بازرگانی بود، گرفتار هجوم شد (ابن اثیر، ج 8، ص 619ـ620)؛ ترکان به هتک ناموس مردم پرداختند و خمار، صاحب شرطة بختیار در بغداد، را به بهانة ناچیزی کشتند. بختیار برای جلوگیری از گسترش شورش ، از خون صاحب شرطة خود گذشت و برای رفع فتنة ترکان از سبکتکین کمک خواست و یکی از حاجبان سبکتکین را صاحب شرطة بغداد کرد (مسکویه ، ج 2، ص 305ـ306).

در شعبان 362، دوستاق بان (زندانبان ) کرخ مردی عامی از اهل سنت را به قتل رساند. عامة مردم و ترکان شوریدند و دوستاق بان را کشتند و جسدش را سوزانیدند، درهای زندان را نیز گشودند و زندانیان را آزاد ساختند. ابوالفضل عباس (وزیر) که سنی متعصب بود، حاجب خود، صافی ، را که او نیز سنی متعصب بود، برای کشتار عامه به کرخ فرستاد. او کرخ را به آتش کشید، که در آن هفده هزار تن کشته شدند و سیصد دکان و 33 مسجد و بسیاری از اموال مردم در آتش سوخت (ابن اثیر، ج 8، ص 628). در 362، ابوالفضل عباس ، که در آتش سوزی کرخ مؤثر بود، از وزارت عزل شد و پس از او ابن بَقیّه ، که آشپز بختیار و از خانوادة پستی بود، به وزارت رسید و دستور داد تا ابوالفضل عباس را حبس (همانجا) و اموالش را مصادره کنند.

ترکان سپاه که قدرت زیادی یافته بودند، از سویی و دیلمیان که از عشیرة بختیار بودند و قدرت داشتند، از سوی دیگر، برای تأمین هزینة سپاه ، بر بختیار فشار می آوردند؛ اما خزانة تهی و درآمد حکومت بختیار، هزینة روزافزون سپاه را تکافو نمی کرد. ازینرو در 363، سپاهیان شوریدند (همان ، ج 8، ص 634ـ635). بختیار نیز برای تأمین هزینة سپاه ، به موصل سرزمین اباتَغْلِب حَمْدانی حمله کرد. اباتغلب که پس از مرگ معزالدوله ، به دلیل ضعف مالی و ناتوانی سیاسی بختیار، تصمیم داشت بغداد را تصرف کند (همان ، ج 8، ص 579ـ580؛ مسکویه ، ج 2، ص 238) در 362 سعی کرد که سبکتکین را، به نیرنگ ، به دستگیری خلیفه و بختیار وادارد (ابن اثیر، ج 8، ص 632ـ633)، لیکن با وساطت ابن بقیّه میان او و سبکتکین مصالحه شد و بختیار شرایط صلح را پذیرفت (همانجا).

بختیار از لشکرکشی خود به موصل ، در 363، نتیجه نگرفت و برای به دست آوردن پول ، به اهواز که مقر اقطاعات ترکان و خصوصاً سبکتکین بود، روی کرد و سبکتکین را در بغداد نهاد (همان ، ص 634ـ 635). حاکم اهواز، بختکین آزادرویه ، با بختیار بشایستگی رفتار نمود و دوبار مالیات سالانه را پیشکش کرد (همانجا)، لیکن میان سپاهیان ترک و دیلم نزاع درگرفت . سران دیلمی سپاه از بختیار خواستند که ترکان را دربند کشد و در اهواز خون ترکان مباح اعلام شد (همانجا). بختیار پیش از حرکت به سوی اهواز، از خانوادة خود خواسته بود که خبر مرگ او را در بغداد شایع کنند و سبکتکین را، که برای تسلیت می آمد، دستگیر سازند. شک سبکتکین نسبت به خبر مرگ بختیار، او را از این دام نجات داد و آشکار شدن حیلة بختیار ترکان را به شورش واداشت . تا جایی که سرای بختیار را محاصره کردند و به آتش کشیدند. ترکان در خانة دیلمیان فرود آمدند و اهل سنت ، به طرفداری از سبکتکین ، به محلة کرخ حمله کردند و باردیگر آنجا را سوزاندند (ابن اثیر، ج 8، ص 634ـ 635؛ مسکویه ، ج 2، ص 328). بزرگان ترک بختیار را شماتت کردند، به همین سبب او ترکان را آزاد ساخت و آزادرویه را به جای سبکتکین سپه سالار کرد. چون اختیار بغداد از کف بختیار خارج شد، رکن الدوله و پسرش عضدالدوله و اباتغلب را به کمک طلبید؛ همچنین با فرستادن هدایایی برای عمران بن شاهین ، از او نیز یاری خواست لیکن عمران هدایای او را پس فرستاد و درخواست کمک او را رد کرد (مسکویه ، ج 2، ص 329ـ330).

در 364، سبکتکین طی نامه ای به بختیار پیشنهاد کرد که واسط و بغداد از آنِ ترکان و بصره و اهواز متعلق به دیلمیان باشد. پس از آگاهی دیلمیان از متن نامه ، باردیگر میان آنان و ترکان جنگ درگرفت (همان ، ج 2، ص 333ـ335). سبکتکین همراه ترکان به واسط رفت و خلیفه الطائع و پدر او المطیع را که در 363 از خلافت عزل کرده بود، با خود به واسط برد (همان ، ج 2، ص 327،343؛ ابن اثیر، ج 8، ص 637). این سفر پنجاه روزه ، به منظور جنگ با بختیار بود، اما در گیرودار نبرد، المطیع و سبکتکین درگذشتند و البتکین بر ترکان امارت یافت . بختیار از عضدالدوله کمک خواست ، اما عضدالدوله که در انتظار نابودی او بود، کمک را به تأخیر می انداخت ، تا سرانجام به او پیغام داد که از واسط خارج شود. ترکان ، واسط را محاصره کرده بودند لیکن هنوز حرمت بختیار را نگاه می داشتند و او را دستگیر نمی کردند (مسکویه ، ج 2، ص 332). با اصرار بختیار، عضدالدوله به سوی واسط حرکت کرد و ابوالفتح بن عمید، وزیر رکن الدوله ، نیز که از ری عازم شده بود، به سوی واسط رفت (همانجا). البتکین و ترکان به بغداد بازگشتند و اباتغلب که در غیاب ترکان وارد بغداد شده بود، بغداد را تخلیه کرد.

عضدالدوله از سمت مشرق به بغداد حمله کرد و در 363، بین دِیالی و مداین ، ترکان را شکست داد (همان ، ج 2، ص 334). او که آرزوی حکومت عراق را در سر می پرورد و از گذشته نیز با بختیار اختلاف داشت ، در نهان از سران دیلمیِ سپاه خواست که بر بختیار بشورند و ارزاق عقب افتاده را طلب کنند، در حالی که خزانه تهی بود (همان ، ج 2، ص 343) و از بختیار نیز خواست تا برای تهدید سران سپاه ، بظاهر از کار کناره گیری کند. بختیار خواستة او را پذیرفت و عضدالدوله با این ترفند بختیار و خانواده اش را دستگیر و زندانی کرد (همان ، ج 2، ص 342ـ343؛ ابن اثیر، ج 8، ص 650). سپس از ترکان استرداد خلیفه الطائع للّه را خواست و او را به بغداد بازگرداند و به او اکرام فراوان نمود (مسکویه ، ج 2، ص 343)، سپس با عمران بن شاهین و اباتغلب صلح کرد.

مرزبان بن بختیار، حاکم بصره ، ماجرای دستگیری پدرش را با رکن الدوله در میان نهاد. در همین زمان ، عضدالدوله نیز ابوالفتح عمید را نزد پدر فرستاد تا با وعدة سی میلیون ( دینار ) خراج سالانه ، امارت او را بر عراق بپذیرد و قبول کند که بختیار و خانواده اش به ری نزد او بروند.

رکن الدوله از دستگیری بختیار سخت برآشفت و برفرزند خشم گرفت (همان ، ج 2، 348ـ350). ابن بقیّه در واسط از فرمان عضدالدوله روی برتافت و عمران بن شاهین نیز با او همدست شد. عضدالدوله برای سرکوب آنان لشکری فرستاد ولی موفق نشد. مردم چون از شکست او آگاهی یافتند، شورش کردند؛ و در فارس ، چون شنیده بودند که پدر بر او خشم گرفته ، راه ارسال اموال وی را بستند. مردم بغداد نیز بر عضدالدوله شوریدند، و او ناچار بختیار را از بند رهانید و به فارس بازگشت (ابن خلدون ، ج 4، ص 538 ـ539) و بختیار را، به نیابت خود در عراق برگماشت ؛ لیکن قرار شد که خطبه به نام عضدالدوله خوانده شود (مسکویه ، ج 2، ص 352). با خروج عضدالدوله از عراق ، ابن عمید وزیر رکن الدوله ، که در عراق مانده بود، به سِمت وزارت بختیار منصوب شد (همانجا) و بختیار نیز با فخرالدوله ، ابن بقیه ، اباتغلب حمدانی ، معین الدین ، و عمران بن شاهین بر ضد عضدالدوله همدست شد و نام او را از خطبه برانداختند و در بغداد بدگویی از او را رواج دادند (همان ، ج 2، ص 356). ابن عمید نیز به این نفاق دامن می زد. الطائع للّه ، دختر بختیار را به عقد خود درآورد و صاحب شرطة سبکتکین ، که در آتش سوزی کرخ دست داشت ، سیاست شد (همان ، ج 2، ص 355).

با مرگ رکن الدوله در 366، بختیار از اطاعت عضدالدوله سرباز زد؛ ازینرو ابن بقیه را نزد خلیفه فرستاد تا جماعتی را از اهواز به واسط گسیل دارد. عضدالدوله نیز به سمت عراق حرکت کرد و در ارجان فرود آمد و به خلیفه نامة صلح نوشت . بختیار در کنار نهر سوراب مستقر شد وبرادرش در طائف ماند و خلیفه به سوی بغداد حرکت کرد (همان ، ج 2، ص 366). عضدالدوله به رامهرمز رسید و سپاه بختیار از هم گسیخت ؛ ابن بقیه نیز از مصادرة پول مردم و پرداخت آن به سپاه جلوگیری کرد (همان ، ج 2، ص 367). عمران بن شاهین به یاری بختیار آمد و شکست خورد. آشوب شهر بصره نیز، که بر اثر اختلاف دو قبیلة مُضَرـ طرفدار عضدالدوله ـ و ربیعه ـ هوادار بختیار ـ به وجود آمده بود، با ورود عضدالدوله پایان یافت (همان ، ج 2، ص 368ـ370). درگیرودار نبرد، غلام مورد علاقة بختیار اسیر عضدالدوله شد؛ و بختیار برای آزادی او به سه شرط عضدالدوله که دستگیری و کور کردن ابن بقیه ، همدست نشدن با حمدانیان ، و فرمانبرداری و پذیرفتن خلعت از عضدالدوله بود، گردن نهاد (همان ، ج 2، ص 371ـ372، 377). عضدالدوله ابن بقیه را، پس از تسلیم زیر پای فیل افکند و کشت (همان ، ج 2، ص 367؛ زرکلی ، ج 7، ص 20). بختیار در راه بازگشت به بغداد، به تحریک اباتغلب حمدانی ، نافرمانی کرد، اما عضدالدوله به بغداد لشکر کشید و او را شکست داد. بختیار نیز به واسط عقب نشست و فرار کرد، ولی ارسلان کورموش ، غلام ترک ، او را شناخت و دستگیر کرد. بختیار نزد عضدالدوله برده شد و سرانجام به تشویق بزرگانِسپاه ، در 367، به قتل رسید (مسکویه ، ج 2، ص 381-382؛ ابن خلدون ، ج 3، ص 525) و به گفتة یمینی ، از قول صابی ، ابن جراح او را کشت (عتبی ، ص 305).

بختیار از نظر جسمانی قدرتی عجیب داشت (همدانی ، ج 1، ص 196) ولی سیاستمدار بی درایتی بود . به شکار و بزم بسیار علاقه داشت ، در عین حال ، به علم وعلما و برگزاری مجالس علمی نیز علاقه مند بود، به طوری که در زمان وکالت ابن بقیه ، سالانه ده هزار درهم به او می داد تا نویسندگان را یاری دهد و کتاب تهیه کند (مسکویه ، ج 2، ص 286؛ ابن اثیر، ج 8، ص 628). از بختیار چندین سکه مانده است که در 363 و 365 در بغداد به نام عزالدوله ضرب شده بود و بیشتر جنبة تشریفاتی داشت و عیار آن بسیار خوب بود. روی یکی از این سکه ها تصویر پادشاهی است که مطربی در برابر او عود می نوازد. روی سکه ای دیگر، شیری حمله ور به یک گوزن حکاکی شده است ، و با نقشی مستدیر جملة شهادت را نوشته اند؛ و سکه ای دیگر عقابی را نشان می دهد که اردکی در چنگال دارد و در روی دیگر عقابی به گوزنی حمله کرده است (مایلز، ج 4، ص 367). نمادهای شیر و عقاب وام گرفته از ایران ساسانی ، و جملة شهادت مؤید اعتقاد اسلامی بختیار است .


منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/1965ـ1966؛
(2) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره ، مصر ( بی تا. ) ؛
(3) ابن خلدون ، تاریخ ابن خلدون المسمی کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر ، بیروت 1413/1993؛
(4) ابن خلکان ، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1968ـ1977؛
(5) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345 ش ؛
(6) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(7) عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی ، تاریخ الخلفاء ، چاپ محمدمحی الدین عبدالحمید، قم 1370 ش ؛
(8) محمدبن عبدالجبار عتبی ، ترجمة تاریخ یمینی ، از ناصح بن ظفر جرفاذقانی ، چاپ جعفر شعار، تهران 1357 ش ؛
(9) احمدبن محمد مسکویه ، کتاب تجارب الامم ، ج 2، چاپ آمد روز، مصر 1333/1915؛
(10) محمدبن عبدالملک همدانی ، تکملة تاریخ الطبری ، جزء1، چاپ البرت یوسف کنعان ، بیروت 1961؛


(11) G. C. Miles, "Numismatics", in The Cambridge history of Iran , Ë v, Cambridge 1975.

/ منیژه ربیعی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 653
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست