حماسه در ادبيات سواحلى ، حماسه در ادبيات سواحلى. واژه حماسه در متون سواحلى بهندرت ديده مىشود و بهمعناى فضيلت، شجاعت و انرژى است. واژههاى معمول براى دليرى و شجاعت در ادبيات سواحلى عبارتاند از: اُشُجاع، اُجَسِرى (جسور)، اُثابيتى (ثابت قدم)، و اُحُدَرى. همه اين واژگان، همچنين واژه فضيله، از عربى گرفته شدهاند. تعداد كمى اشعار قهرمانى غير روايى در ادبيات سواحلى شناخته شده كه بيشتر آنها خودستاييهايى به شيوه افريقايى است. مشهورترين آنها اكوافى از ليونگو است، كه در آن شاعر ضمن تحسين خود، آزادى را نيز ستوده است.

بيشتر اشعار قهرمانى در سواحلى، داستانى است و در بحر اوتنزى و در سطرهاى هشت هجايى سروده شده است. هر چهار سطر، يك بند به نام ابتى (از ريشه «بيت») تشكيل مىدهد. قافيهبندى آن به صورت b a a a است كه در آن، b قافيه آخرين سطر همه بندها در سراسر شعر است.

درباره زندگى ليونگو، شاعر ـ قهرمانِ نيمهاسطورهاى، چند قطعه حماسى در دست است كه مسلّمآ معاصر نيست (احتمالا او در حدود 1010 مىزيسته است). قديمترين حماسه تاريخدار به زبان سواحلى بهترين حماسه به اين زبان نيز بهشمار مىرود؛ اين نسخه خطى در هامبورگ داراى تاريخ 1141 است. مضمون اين اثر غزوه تبوك است. طبق اين داستان اسطورهاى، پيامبر در تبوك با امپراتور قسطنطنيه، هراكليوس (هرقل) اول، روبهرو شد و او را شكست داد. بر اين اساس، عنوان اين حماسه اُتندى و هركالى (هركول) يا چوئو چا تبوكا است. متن چاپ شده آن (1337ش/1958) داراى 1145 بند است. ساختار پيچيده، زبان فشرده، سبك قوى و تصويرسازى غنى اين اثر نشان مىدهد كه در اوج روند تكاملى اشعار حماسى قرار دارد؛ روندى كه سندى از آن نداريم. همه آنچه مىدانيم اين است كه از هركالى بسيار تقليد شده، اما هيچ يك به بيان نيرومند و اوج خيالپردازى اين نخستين حماسه نرسيده است. سراينده اين منظومه، بووانا موونگو فرزند عثمانى است، كه مدتى در دربار سلطانِ پاته كار مىكرد. اين سلطان از شاعر خواست تا اين داستان عربى (حديثى) را به زبان سواحلى بهنظم درآورد. پسر موونگو به نام ابوبكرى دستكم يك حماسه، با مضمون روايت مغازى ديگرى، به نام كترىفو، درباره لشكركشى حضرت محمد صلىاللّه عليهوآله عليه شاه غِطريف (نسخه خطى در مدرسه مطالعات شرقى و افريقايى، بدون تاريخ ولى احتمالا حدود 1163ـ 1173/ 1750ـ1760) سرود.

اشعار قهرمانى ـ روايى عمده در زبان سواحلى عبارت است از: عبدالرحمانى. نام پسر ماجراجوى ابوبكر، كه عروس او دختر ابوسفيانِ بدنام بود. جنگهاى بسيار او را چنان محبوب ساخت كه دو شعر حماسى درباره او در زبان سواحلى وجود دارد.

على. امام على عليهالسلام، محبوبترين قهرمان در ادبيات حماسى سواحلى است، ولى تاكنون هيچ حماسه كاملى درباره زندگى او به دست نيامده است. دلاوريهاى او در اين آثار ستوده شدهاند : اوتنزى و انظرنى كه در آن، حضرت على شيطان انظرنى را شكستمىدهد (قس اعراف14:)، اوتنزى و هركالى، كترىفو، رأسالغول (ح 1287/1870) كه روايتى منظوماز فتوحاليمن، از طولانىترين حماسههاى سواحلى، است (4300 بند) و حماسه خيبر درباره نبرد خيبر* كه از آن فقط يك نسخه خطى ناقص باقى مانده است. منظومه اوتنزى و محمدى شامل داستان نبرد خندق*، درباره زندگانى پيامبر اكرم، بلندترين حماسه در ادبيات سواحلى و بزرگترين حماسهاى است كه تاكنون به زبان افريقايى سروده شده است. منظومه اوتنزى و بدرى، حماسه نبرد بدر*، از نظر بلندى در مرتبه بَعد است با 4500 بند، گرچه بلندى حماسه آن را از نظر ادبى ارزشمند نمىسازد.

حاجى چوم زنگبارى (زنده در حدود 1338/ 1920) حماسهاى درباره نبرد اُحُد سرود كه شامل چند صحنه زيباى نمايشى است. اين منظومه را ه . ا. لامبرت تصحيح كرده است (اداره ادبيات افريقاى شرقى در نايروبى، 739 بند). حمدىبن عبداللّه بُحرى (متوفى 1301ش/1922) بهجز روايت بلندى كه از عبدالرحمانىِ پيشگفته دارد، حماسه ديگرى به همين طويلى درباره فتح ساحل سواحلى بهدست آلمانيها در 1301/ 1884 سرود. براى سواحليهاى ديندار جنگ با متجاوزان مسيحى، كه از ناوهاى جنگى ايمن خود زنان و كودكان را بمباران مىكردند، جهاد محسوب مىشد. اين اثر بهترين نمونه حماسه جديد است كه در آن بهجاى پرداختن به رويدادهاى عمدتاً اسطورهاى در زمان حيات پيامبر، به رويدادهاى تاريخى اخير پرداخته شده است. تنها حماسه مربوط به بعد از حيات پيامبر، سه روايت شناخته شده از زندگى و مرگ حسينى (امام حسين عليهالسلام) است كه نشاندهنده تأثير قابلتوجه شيعه در سواحل افريقاى شرقى است (همچنان كه سنّتهاى سواحلى درباره حضرت على عليهالسلام نشان از اين امر دارد). حماسههايى كه در آنها به زندگانى پيامبران پيش از حضرت محمد (آدم، ايوب، موسى، يونس، يوسف) پرداخته شده و آنهايى كه درباره زندگانى نخستين زنان مسلمان (خديجه، فاطمه، عايشه) است، حماسى به معناى جنگاورانه نيستند و خارج از محدوده اين مقاله قرار مىگيرند.

---

منابع:


(1) J.W.T. Allen, Tendi, London 1971 and E. Dammann, Dichtungen in der Lamu Mundart des Suaheli, Hamburg 1940 (دو اثر مهم درباره حماسه سواحلى);
(2) J. Knappert, The canon of Swahili literature, in Middle East studies and libraries... for Prof. J. D. Pearson, ed. B.R. Bloomfield, London 1980, 85-102;
(3) idem, Four centuries of Swahili verse, London 1970, chs. 3, 5, 8;
(4) idem, Swahili Islamic poetry, Leiden 1971, III;
(5) idem, Traditional Swahili poetry, Leiden 1967, ch.3.

براى صورت كامل منابع رجوع کنید به

(6) EI2, suppl., fascs. 5-6, Leiden 1982, s.v. "Hamasa. VI: in Swahili literature".

/ ى. كناپرت، با اندكى تلخيص از د. اسلام /