responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6478

 

حِلّى، حسن‌بن سليمان ، محدّث و فقيه شيعى قرن هشتم و نهم. كنيه‌اش ابومحمد و ملقب به عزّالدين بود. حرّ عاملى (قسم 2، ص 66) نام محمد را در نَسب او ذكر نكرده و در واقع وى را به جدّ اعلايش منتسب ساخته است (آقابزرگ طهرانى، الذريعة، ج 20، ص 183). برخى او را عاملى، منسوب به جبل عامل، خوانده‌اند (رجوع کنید به امين، ج 5، ص 106؛ صدر، ج 1، ص 103؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات : الحقائق الراهنة، ص 40)، اما حرّ عاملى نام وى را در ميان علماى جبل عامل نياورده و از او در بخش دوم امل‌الآمل، كه شامل علماى غيرعاملى است، ياد كرده است. از تاريخ ولادت و وفات و سوانح حيات وى اطلاع دقيقى در دست نيست. احتمالا پيش از 742 به ‌دنيا آمده و پس از 802 درگذشته است (رجوع کنید به ادامه مقاله). آقابزرگ طهرانى (طبقات : الضياءاللامع، ص 34) زادگاه وى را حلّه دانسته، اما با توجه به قولى كه او را جبل عاملى مى‌داند و نيز اقامتش در قم، احتمال اينكه يكى از اين دو شهر زادگاه او باشد نيز وجود دارد (حلّى، 1370ب، مقدمه محمدعلى اردوبادى غروى، ص 2).

حلّى از مهم‌ترين شاگردان شمس‌الدين محمدبن مكى، معروف به شهيد اول*، بود و به همراه پنج تن ديگر، در شعبان 757 از او اجازه روايت دريافت كرد (امين، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الحقائق‌الراهنة، ص 41) و در همان مدت كوتاهِ حيات شهيد، در كنار فقيهان مشهورى چون فاضل مقداد*، از محضر وى بهره برد (صدر، ج 1، ص 336). استادان و مشايخ ديگر او، محمدبن ابراهيم مطارآبادى (افندى اصفهانى، ج 1، ص 193ـ194)، سيد بهاءالدين نيلى* و رضى‌الدين على بودند (امين، همانجا). مجلسى (ج 1، ص 33) حلّى را از نظر علم و فقاهت ستوده و همه آثار او را درخور اعتماد دانسته است. حلّى در زمره سلسله راويان صحيفه سجاديه نيز قرار دارد، چنان‌كه براساس سَنَدى، جدّ شيخ بهائى، شمس‌الدين محمد جبعى (متوفى 886)، اين كتاب را از شيخ على‌بن محمدبن على از سيد تاج‌الدين عبدالحميدبن جمال‌الدين احمدبن على هاشمى از حسن‌بن سليمان حلّى روايت كرده است (مجلسى، ج 104، ص 213؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الضياءاللامع، همانجا). به گزارش خوانسارى (ج 2، ص 293ـ294)، حلّى در محرّم 802 اجازه روايت كتاب خصال صدوق را به شاگردش، عزّالدين حسين‌بن محمدبن حسن حمويانى/ جويانى، داده كه اين نسخه همراه با اجازه حلّى موجود است (در اين باره رجوع کنید به سمامى حائرى، ص 109، 114). در كتابهاى رجال و تراجم غير از حمويانى و تاج‌الدين عبدالحميدبن جمال‌الدين احمدبن على هاشمى زينى، شاگرد و راوى ديگرى براى حلّى ذكر نشده‌است.

از حلّى چند اثر باقى‌مانده كه مشهورترين آنها منتخب يا مختصر بصائرالدرجات است. در ميان منابع كهن روايى شيعه، دو كتاب با نام بصائرالدرجات* موجود است: يكى تأليف مشهور محمدبن حسن‌بن فروخ صفار قمى* (متوفى 290) و ديگرى تأليف سعد بن عبداللّه اشعرى* (متوفى 299 يا 301) كه گويا اصل آن در دست نيست، گرچه اساس كار حلّى بر آن بوده است. مشتاق مظفّر (رجوع کنید به حلّى، 1421، مقدمه، ص 30ـ33)، براساس احتمال افندى اصفهانى (ج 1، ص 194)، با دلايل و شواهد نشان داده كه بصائرِ سعد مختصر بصائرِ صفار بوده است، اما برخى اين رأى را رد كرده حكم به استقلال دو اثر مذكور داده‌اند (رجوع کنید به امين، ج 5، ص 107؛
آقابزرگ طهرانى، الذريعة، ج 3، ص 124). منشأ اين اختلاف، عبارتى است كه حلّى در ابتداى كتابش، اثبات الرجعة، آورده است (براى تفصيل بيشتر رجوع کنید به حلّى، 1421، همان مقدمه، ص 28ـ33). آنچه مسلّم است اينكه حلّى اختصار خود را براساس بصائرالدرجات سعدبن عبداللّه اشعرى انجام داده است. مختصر حلّى شامل احاديثى درباره فضائل و مناقب اهل بيت عليهم‌السلام است. وى علاوه بر انتخاب احاديث سعد، اخبار ديگرى را، از منابع گوناگون و با طرق ديگر، به آنها افزوده و براى جلوگيرى از اشتباه با احاديث سعد، نام منابع را ذكر كرده است. از رساله الرجعة و الردعلى اهل البدعة حلّى نيز ياد شده (امين، ج 5، ص 107) كه همان كتاب مختصر البصائر است (حلّى، 1421، همان مقدمه، ص 24ـ25).

اثر ديگر او، كتاب المحتضر است در اثبات اينكه محتضر در حال احتضار، پيامبر و امامان عليهم‌السلام را رؤيت حقيقى مى‌كند. وى در اين كتاب، آراى شيخ مفيد (ص 85ـ86) را كه احاديث مرتبط با اين موضوع را تأويل كرده، رد نموده (رجوع کنید به حلّى، 1370الف، ص 1ـ2) و به ذكر مطالب متنوعى، چون مناقب اهل بيت و شيعيان آنها و طعن برخى از مخالفانشان، پرداخته است. از اين كتاب به المحتضر و مايَراه فى حال الاحتضار، و مناقب‌الائمه نيز ياد شده است (آقا بزرگ طهرانى، الذريعة، ج 22، ص 321). اين رساله، به همراه الرجعة و مختصرالبصائر، از منابع مجلسى در تأليف بحارالانوار (ج 1، ص 16) بوده است (خوانسارى، ج 2، ص 293). المحتضر در 1330ش/1951 در نجف، به تحقيق محمدعلى اردوبادى غروى، به‌چاپ رسيد.

حلّى رساله كوتاهى درباره برترى امامان بر انبيا و فرشتگان نوشته كه در آن با آراى شيخ مفيد در اوائل المقالات (ص 81ـ83؛
نيز رجوع کنید به طوسى، ص 328)، كه قائل به خلاف اين موضوع بوده، مناقشه كرده است (افندى اصفهانى، ج 1، ص 194؛
نيز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، طبقات: الضياء اللامع، ص 34).

رسالة فى احاديث‌الذر اثر ديگرى از حلّى است كه با نام ملحق مختصرالبصائر در 1379ش/1421 در قم منتشر شده است.


منابع:
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذريعة الى تصانيف الشيعة، چاپ على‌نقى منزوى و احمد منزوى، بيروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشيعة: الحقائق الراهنة فى المائة الثامنة، چاپ على‌نقى منزوى، بيروت 1975؛
(3) همان: الضياء اللامع فى‌القرن التاسع، چاپ على‌نقى منزوى، تهران 1362ش؛
(4) عبداللّه‌بن عيسى افندى اصفهانى، رياض العلماء و حياض الفضلاء، چاپ احمد حسينى، قم 1401ـ ؛
(5) امين؛
(6) محمدبن حسن حرّ عاملى، امل‌الآمل، چاپ احمد حسينى، بغداد ?( 1385)، چاپ افست قم 1362ش؛
(7) حسن‌بن سليمان حلّى، المحتضر، (چاپ محمدعلى اردوبادى غروى)، نجف 1370الف؛
(8) همو، مختصر البصائر، چاپ مشتاق مظفّر، قم 1421؛
(9) همو؛
(10) مختصر بصائر الدرجات، نجف 1370ب؛
(11) خوانسارى؛
(12) محمد سمامى‌حائرى، «اجازة الشيخ حسن الحلى للجويانى»، تراثنا، سال 3، ش 1 (محرّم ـ ربيع‌الاول 1408)؛
(13) حسن صدر، تكملة امل‌الآمل، چاپ حسين‌على محفوظ، عبدالكريم دباغ، و عدنان دباغ، بيروت 1429/2008؛
(14) محمدبن حسن طوسى، الرسائل‌العشر، قم ?( 1403)؛
(15) مجلسى؛
(16) محمدبن محمدمفيد، اوائل المقالات فى المذاهب و المختارات، چاپ عباسقلى ص.وجدى (واعظ چرندابى)، تبريز 1371، چاپ افست قم (بى‌تا.).

/ مهرداد عباسى /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6478
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست