responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 641

 

بختاورخان ، محمد ، محرم و ندیم خاص اورنگ زیب عالمگیر (حک : 1068ـ 1118). از آنجا که هنگام تألیف ریاض الاولیاء (1090) شصت ساله بود ( ریاض الاولیا ، گ 229)، باید در حدود 1030 متولد شده باشد. در 1065، وقایع نویس شاهزاده اورنگ زیب شد و در کشمکش فرزندان شاهجهان (حک : 1037ـ 1068) بر سرسلطنت ، از اورنگ زیب حمایت کرد (بختاورخان ، 1979، ج 1، ص 62) و او نیز پس از پیروزی و جلوس بر تخت ، به بختاور لقب «خان » داد (همان ، ج 1، ص 165). بختاورخان در 1076، به سرکردگی هزار پیاده و صدوپنجاه سواره نایل آمد (همان ، ج 1، ص 338) و در 1080، به سمت «داروغه خاصّان » منصوب شد (مستعد خان ، ص 98؛ اردو دائرة معارف اسلامیّه ، ذیل «بختاور خان »). در 1085، مأموریت یافت ، با استناد به موازین شرعی ، منجمان درباری را از تهیة تقویمهای نجومی و طالع بینی باز دارد (همانجا). بختاور خان در پی بیماری کوتاهی ، در 15 ربیع الاول 1096، در احمد نگر درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد. اورنگ زیب شخصاً امامت نماز میت را برعهده گرفت و چند قدم تابوت بختاورخان را به دوش کشید و مراسم سوگواری برپاکرد. پس از مدتی ، جسد او را به محلة بختاور پور دهلی ، «بستی بنی کریم » امروزی ، منتقل و در مکانی که خود تعیین کرده بود، دفن کردند.

آثار: بختاور خان در مرآة العالم (ج 2، ص 516 ـ519) تألیفات زیر را به خود نسبت داده است : 1) چار آینه یا «آیینة بخت » (سال تألیف : 1068)، در بیان وقایع چهار نبرد اورنگ زیب با برادرانش که او را به پادشاهی رسانید. مؤلف قبل از پرداختن به وقایع ، مجملی از احوال پیامبران ، خلفا، عارفان ، پادشاهان ، حکیمان ، بزرگان و شاعران را، مشتمل بر 40 «معاینه »، آورده است . از این اثر یک نسخة خطی به شمارة 35 ê در گنجینه کرزن در کتابخانة انجمن آسیایی بنگال و نسخة خطی دیگری در کتابخانة خصوصی عالمگیر شجاع در لاهور موجود است (ایوانف ، ج 2، ش 7؛ منزوی ، ج 10، ص 124ـ125). 2) مرآة العالم (1078)، تاریخ عمومی طبقات سلاطین اسلام و هندوستان ، که در آن وقایع تا سال 1094 نیز دیده می شود و مشتمل است بر یک مقدمه و هفت «آرایش » . «آرایش » هفتم شرح تاریخ سیاسی و اجتماعی و ادبی دورة ده سالة اول سلطنت اورنگ زیب است و چون مؤلف شاهد عینی این دوره بوده ، اطلاعات او دارای ارزش خاصی است . بخشی از این باب ، شرح حال مشایخ ، علما، خوشنویسان و شاعران متقدم و معاصر و کارنامة مؤلف را در بر دارد که نشان دهندة فعالیتهای فرهنگی آن دوره است . چندین نسخة خطی از مرآة العالم در کتابخانه های جهان موجود است ؛ از جمله نسخه ای که هفت سال پس از مرگ بختاورخان کتابت شده و درجامعة رشیدیه ، ساهی وال ، پاکستان نگهداری می شود (برای مشخصات نسخه های خطی رجوع کنید به منزوی ، ج 10، ص 126ـ127؛ بختاورخان ، 1979، مقدمة ساجده س . علوی ، ج 10، ص 23-20 ). 3) سواداعظم (1082)، بیاض گونه ای است مشتمل بر منتخب انواع شعرونثر، تذکره های شعرا، ساقی نامه ها، دواوین متقدمان و متأخران ، تألیفات مشایخ و صوفیان ، منشآت و اندرزنامه های باستانی که در زمان حیات مؤلف ، خوشنویسان برجسته ای آن را خوشنویسی کرده اند. 4) ریاض الاولیاء، در مناقب بزرگان و مشتمل بر چهار «چمن » است : مناقب خلفای راشدین ، و ائمه معصومین و فرزندان مشهور آنان ، بزرگان غیرهندیِ، گزیده از تذکرة الاولیاءِ عطار، نفحات الانس جامی و رشحات عین الحیاتِ کاشفی و بزرگان هندی منتخب از اخبارالاخیارِ دهلوی و سایر کتب . نسخة خطی آن در کتابخانة موزة بریتانیا (ش 1745. OR ) موجود است (ریو، ج 3، ص 974ـ975). 5) تاریخ هندی ، در تاریخ هندوستان از بابر تا اورنگ زیب ( اردو دائرة معارف اسلامیّه ، ذیل «بختاورخان »).

بختاورخان منتخباتی از حدیقة الحقیقه سنایی و کلیات عطار و مثنوی مولوی را در 1084 گردآورده است .

محمدرضا و محمد شفیع ، بترتیب ، برادر و خواهرزادة محمد بقا نقشبندی سهارنپوری * (متوفی 1094)، هنگام تدوین مرآة جهان نمای بقا که تحریر مفصل مرآة العالم است ، مدعی شدند که مرآة العالم و سایر تألیفات منسوب به بختاورخان را محمد بقا نوشته و به او تقدیم کرده است . خود بختاورخان در مرآة العالم (ج 2، ص 554) نوشته است که بقا ( و مستعدخان مؤلف مآثر عالمگیری ) در تسوید اوراق و اهتمام مرآة العالم شریک بوده اند (برای اختلاف مبحث رجوع کنید به آفتاب اصغر، ص 449ـ450؛ بختاورخان 1979، مقدمة ساجده .س .علوی ، ج 1، ص 15-14 . هر دو نویسنده معتقدند که مرآة العالم از تألیفات بختاورخان است ).

بختاورخان از حامیان علم و هنر بود، در پرتو مساعی او عده ای چون شیخ رضی الدین بهاگلپوری ، یکی از مؤلفان فتاوی عالمگیریه و محمد ساقی مستعدخان ، حسابدار و منشی مخصوص به دربار راه یافتند. بختاورخان از آغاز جوانی در مسایل تاریخی محققی پرشور بود و نثری زیبا داشت . همچنین حامی شاعرانی چون عبدالرسول استغنا کشمیری (بختاورخان ، 1979، ج 2، ص 543)؛ تحسین (همان ، ج 2، ص 558)؛ عرشی (همان ، ج 2، ص 628)؛ سیدکبیر علوی (همان ، ج 2، ص 629). عبداللطیف قیصر تتوی (همان ، ج 2، ص 649) و دیگران بود. به دستور و تشویق او ابوبکر اکبرآبادی مجموعة فتاوی را به عربی تألیف کرد که به گفتة آفتاب ، اصغر بختاورخان آن را به فارسی برگرداند. همچنین به دستور و تشویق او ملامحمد نافع خلاصة الخانیة رابه فارسی تألیف کرد که متضمن مسایل فقه حنفی است . حکیم عبدالله نیز در 1091 رسالة همدم بخت را به فارسی در بلاغت و انشاء به نام او پرداخت (همان ، ج 2، ص 518 ـ519).

از ابنیة خیریه ای که بختاورخان ایجادکرده ، خود او از پلی بر نهر شاهجهان آباد (1073)، و چند مسجد (1077) و کاروانسرا ـ از جمله کاروانسرای بختاور نگر در راه فریدآباد شاهجهان آباد یا دهلی کنونی (1081ـ1089)، کاروانسرای شهر بختاورپور (1086) ـ و چند حجره برای طلاب نام برده است . وی باغهایی نیز احداث کرده که یکی از آنها در نزدیکی شالیمار (باغ فیض بخش ) درلاهور (1078) و دیگری در اَغَر آباد، در پنج کیلومتری شاه جهان آباد، (1092) واقع است .


منابع :
(1) اردو دائرة معارف اسلامیّه ، ج 4، لاهور 1389/1969، ذیل «بختاورخان » (از بزمی انصاری ( و یارمحمدخان ) )؛
(2) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1364ش ؛
(3) محمد بختاورخان ، ریاض الاولیا ، نسخه خطی کتابخانه موزة بریتانیا، ش 17؛
4- . Or ؛
(5) همو، مرآة العالم : تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور، 1979؛
(6) محمد ساقی مستعد خان ، مآثر عالمگیری ، کلکته 1871؛
(7) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطّی فارسی پاکستان ، ج 10، اسلام آباد 1367 ش ؛


(8) Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the Curzon Collection, Asiatic Society of Bengal , Calcutta 1924-1927;
Charles Rieu,



(9) Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.

/ عارف نوشاهی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 641
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست