حكمت ، روزنامه، نخستین نشریه فارسی ‌زبان در مصر. میرزامهدی‌خان تبریزى (1253ـ1333)، مدیر نشریه حكمت، دانش‌آموخته پزشكى بود. وى پس از پایان تحصیلات در تبریز و استانبول، با نشریه اختر (چاپ استانبول) همكارى كرد و در 1309 به قاهره رفت. میرزامهدى خان با نشریات عربى، از جمله الهلال، همكارى می‌كرد و مقاله‌هایى درباره ایران می‌نوشت (پروین، ج 1، ص 322). وى افزون بر روزنامه‌نگارى، به سرودن شعر و تألیف كتاب نیز می‌پرداخت كه از آن جمله است: مفتاح باب‌الابواب، در تاریخ باب و بابیه (قزوینى، ص 89، آن را یكى از بهترین و نسبتآ بی‌طرف‌ترین اثر در خصوص تاریخ بابیه دانسته است)؛ فرهنگ مهدى؛ جهان‌نماى مهدى؛ و دیوان شعر به فارسى و عربى و تركى (حكمت، سال 8، ش 285، ص 15ـ16، سال 10، ش 833، ص 3). عبدالمحمد ایرانى، مدیر نشریه چهره‌نما* (چاپ مصر)، تألیفات و تصنیفات میرزامهدى خان را انكار كرده، كه درخور تأمل است (رجوع کنید به چهره‌نما، سال 11، ش 20، ص 13). میرزامهدى از مظفرالدین‌شاه لقب «خان» و «رئیس‌الحكما» گرفت و در 1319، ملقب به زعیم‌الدوله شد و برایش مقررى سالیانه تعیین گردید (حكمت، سال 10، ش 833، همانجا؛ كسروى، ص 41).

در 28 صفر 1310، میرزامهدی‌خان نخستین شماره حكمت را در قاهره منتشر كرد. مؤسس واقعى آن، میرزارضاى حكیم، كنسول وقت ایران در قاهره، بود كه به گفته خودش، چون خوشایند نبود مأمور دولت نشریه‌اى منتشر كند، هزینه حكمت را تأمین و انتشار آن را به میرزامهدى خان واگذار كرد (رجوع کنید به گزیده اسناد روابط خارجى ایران و مصر، ج 1، ص 148).

نخستین سرمقاله حكمت، درباره اهمیت روزنامه‌نگارى است و نویسنده مقاله، مطبوعات را «سبب آبادى جهان و باعث مادّى ترقى جهانیان» و «رابطه اتحاد اهل مشرق به‌مغرب» دانسته است (رجوع کنید به حكمت، سال 1، ش 1، ص 1). حكمت نشریه‌اى «سیاسى و علمى و ادبى و تجارى» بود كه در آغاز، یك بار در هفته و سپس دو یا سه شماره در ماه منتشر می‌شد و به‌ندرت تصویر در آن به كار می‌رفت. نشریه موضوعات گوناگونى چون سیاست، علوم، پزشكى، ادبیات، تجارت، تاریخ، اختراعات و اكتشافات را در برداشت ولى جنبه خبرى آن غالب بود. خبرهاى مصر با عنوان اخبار داخلى و خبرهاى سایر كشورها، از جمله ایران، با عنوان آن كشور درج می‌شد. میرزامهدی‌خان خبرها را از گزارشگران نشریه در مناطق گوناگون جهان می‌گرفت. نثر حكمت بسیار ساده و روان بود. مدیر حكمت گاهى از واژه‌هاى خودساخته استفاده می‌كرد، نظیر تافتخانه به‌جاى مطبعه یا چاپخانه، و پیام‌نگار به جاى خبرنگار. وى ظاهر عربى واژه‌ها را نیز برنمی‌تافت و تهران را به جاى طهران و پارس را به جاى فارس می‌نوشت (رجوع کنید به همان، سال 16، ش 894، ص 1). میرزامهدی‌خان نشریه را به‌تنهایى اداره می‌كرد (همان، سال 7، ش 246، ص 5)، از همین‌رو در 1313 براثر بیمارى وى، انتشار حكمت متوقف گردید و در اواخر 1315 بار دیگر منتشر شد. از آن پس نیز در نشر حكمت وقفه‌هایى پدید آمد، از جمله وقفه سه‌ماهه در 1317. در پى سفر مدیر حكمت به ایران در 1319، این نشریه تعطیل شد (پروین، ج 2، ص 459). انتشار دگرباره آن در رجب 1320 بود كه در سرمقاله آن، میرزا مهدی‌خان شرح سفرش به ایران را درج كرده است (رجوع کنید به حكمت، سال 10، ش 833، ص 1ـ4).

در حكمت نیز، مانند دیگر نشریات برون‌مرزى، آراى تجددخواهانه و میهن‌پرستانه مطرح می‌شد و در آن از هر فرصتى براى یاد كردن وطن بهره می‌بردند؛ ازاین‌رو، می‌توان آن را پرچم‌دار وطن‌خواهى، و اشعار وطن‌خواهانه آن را ابتكارى در عرصه مطبوعات دانست (پروین، ج 2، ص 474؛ براى نمونه‌اى از شعرهاى وطن‌خواهانه آن رجوع کنید به حكمت، سال 14، ش870، ص 2ـ4). حكمت در آزادی‌خواهى و حاكمیت قانون و روشن كردن افكار مردم، از نشریات تأثیرگذار و از جمله نشریات برون‌مرزى بود كه مطبوعات صدر مشروطه از آن بهره بردند (محیط طباطبائى، ص 97). همچنین بیشتر نویسندگان تاریخ مشروطه از نویسنده آن به نیكى یاد كرده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به كسروى، ص 41؛ محیط طباطبائى، ص90).

در جریان مشروطه‌خواهى، حكمت خواهان تفكیك قوا و استقلال وزارت‌خانه‌ها بود و خواستهاى مشروطه‌خواهان را، كه محدود به تشكیل عدالت‌خانه و محاكم عدلیه بود، براى تشكیل حكومت مشروطه و رفاه مردم كافى نمی‌دانست (حكمت، سال 14، ش 868، ص 3ـ4).

پس از تأسیس مدارس و جراید ملى، مدیر حكمت از تحقق دو آرزوى دیرینه‌اش، اظهار شعف نمود و به سبب دو نعمت دیگر، یعنى تأسیس حكومت مشروطه و تشكیل مجلس شوراى ملى، از خداوند سپاسگزارى كرد (همان، سال 14، ش 869، ص 12، ش 872، ص10ـ11).

حكمت از جمله نشریات پرشمارگانِ برون‌مرزى بود (پروین، ج 2، ص 764). به گفته ناشر آن، هزینه انتشارش به سبب ناآشنایى كارگران عرب چاپخانه با واژه‌هاى فارسى و تصحیح مكرر نسخه‌هاى نشریه، به اندازه هزینه چهار نشریه بود (رجوع کنید به حكمت، سال 7، ش 246).

آخرین شماره حكمت شماره نهم از سال نوزدهم است كه در 15 ربیع‌الاول 1329 منتشر شده و از اینكه تا 1333 (زمان مرگ مدیر حكمت) شماره‌هاى دیگرى از آن انتشار یافته است یا خیر، اطلاعى در دست نیست.

---

منابع :
(1) ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگارى ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، ج 1، 1377ش، ج 2، 1379ش؛
(2) چهره‌نما، سال 11، ش 20، غرّه صفر 1333؛
(3) حكمت، سال 1، ش 1، 28 صفر 1310، سال 7، ش 246، غرّه صفر 1316، سال 8، ش 285، غرّه‌ذیقعده 1317، سال 10، ش 833، غرّه رجب 1320، سال 14، ش 868، 1 ربیع‌الآخر 1324، ش 869، 15 ربیع‌الآخر 1324، ش 870، 1 جمادی‌الاولى 1324، ش 872، 15 رجب 1324، سال 16، ش 894، 15 شعبان 1325؛
(4) محمد قزوینى، «وفیات معاصرین»، یادگار، سال 5، ش 1و 2 (شهریور ـ مهر 1327)؛
(5) احمد كسروى، تاریخ مشروطه ایران، تهران 1381ش؛
(6) گزیده اسناد روابط خارجى ایران و مصر، به كوشش رقیه‌السادات عظیمى، ج 1، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسى و بین‌المللى، 1375ش؛
(7) محمد محیط طباطبائى، تاریخ تحلیلى مطبوعات ایران، تهران 1375ش.

/ محمد گلبن /

تصاویر این مدخل:
روزنامه حکمت (سال اول ، ش اول ،صفر 1310 ) منبع: ناصرالدین پروین ،تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان ، تهران 1377ش ، ج1 ، ص 332