بُخاری ، محمّدبن محمّد ، ابوالفضل (یا ابوالعفة ) حافظ الدین کبیر محمدبن محمدبن نصر بخاری ، مفسّر، محدث و فقیه حنفی مذهب . در حدود 615 در بخارا زاده شد. حدیث و فقه و ادب و سایر علوم را نزد شمس الائمه محمدبن عبدالستار کردری (599 ـ642) آموخت و جامع الصغیر را بر ابوالفضل عبیدالله بن ابراهیم محبوبی (546 ـ630) خواند. از جمله کسانی که از او حدیث روایت کرده اند ابوالعلا بخاری است که در معجم شیوخ از او یاد کرده است (لکنوی ، ص 199). ملاعلی قاری هروی (متوفی 1014) نیز در وصف او اشاراتی دارد. محمد عبدالحی لکنوی (متوفی 1304) سند روایت بخاری را عالی گفته است (ص 199ـ200). او در 18 شعبان 693 درگذشت و در حوالی بخارا در کَلاباذ در کنار پدرش و در جوار امام ابوبکربن طَرخان (متوفی 333) به خاک سپرده شد. در قدیم این محل را «تل بُغْرابیک » و «تل میانه » می گفتند و بعدها، در اوایل قرن نهم ، به «تل خواجه ابوبکر طرخان » و «تل مولانا حافظ الدین » شهرت یافت (معین الفقراء، ص 54 ـ 55(

از آثار او کتاب بسیار مهمی به نام المستخلص در دست است که در آن ، لغات قرآن ، با توضیح معانی آنها به ترتیب سوره ها آمده و بسیاری از نکات ادبی و صرفی و نحوی شرح شده است . گهگاه نیز دربارة نامها و شمارة آیات سوره ها، ریشة کلمات ، تفسیر عبارات ، و اقوال مختلف در هر مورد، مطالب سودمندی آمده است . المستخلص ، هم تفسیر لغوی مختصر بر قرآن به زبان فارسی و هم منبعی مفید شامل واژه ها و تعبیرات فارسی است ، و در آن کوشش شده است که دشوارترین واژه های عربی به فارسی سلیس و سره ترجمه و معادل فارسی پاره ای از لغات قرآنی نیز ثبت شود ( دواثر در علوم قرآنی ، ص سه ـ چهار؛ منزوی ، ص 152؛ استوری ، ج 1، ص 285). از المستخلص نسخه هایی کهن نزدیک به روزگار مؤلف به جا مانده است (منزوی ، ص 154؛ استوری ، همانجا)، از جمله نسخة اَیاصوفیا (استانبول ، ش 4664، مورخ 8 شوال 710) و نسخة گنج بخش (اسلام آباد، ش 720، مورخ 8 ذیحجة 722 که چاپ عکسی آن نیز در 1361 ش /1982 در اسلام آباد منتشر شده است ). قاضی خان بدر محمد دهار در دیباچة دستورالاخوان (ص 2)، نگاشتة اوایل قرن نهم ، کتابی به نام خلاصة مستخلص را جزو مآخذ خود بر شمرده است . نسخه ای از کتابی به همین نام در کتابخانة دیوان هند لندن موجود است (اته ، ج 1، ش 2701) که نگارنده اش معلوم نیست و ترتیب سوره ها نیز در آن معکوس است . به هرحال ، در توضیح چندین لغت میان دستورالاخوان و المستخلص شباهت تام دیده می شود.

---

منابع :
چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو.ا. برگل ( به روسی ) ، مترجمان یحیی آرین پور،

(1) سیروس ایزدی ، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران 1362 ش ؛
(2) دو اثر در علوم قرآنی ، عکسی از مجموعة شماره 720 کتابخانة گنج بخش اسلام آباد ـ پاکستان ، اسلام آباد 1361 ش ؛
(3) قاضی خان بدر محمد دهار، دستورالاخوان ، چاپ سعید نجفی اسداللهی ، تهران 1349ـ1350 ش ؛
(4) عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری ، الجواهر المظیئه فی طبقات الحنفیة ، حیدرآباد دکن 1332، ج 2، ص 121ـ122؛
(5) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة ، کراچی 1393؛
(6) احمدبن محمود معین الفقراء، تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران 1339 ش ؛
(7) علی نقی منزوی ، فرهنگنامه های عربی بفارسی ، تهران 1337 ش ؛


(8) Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, Oxford 1903-1937.

/ عارف نوشاهی /