حشرات‌الارض ، از مشهورترین نشریات فكاهى ـ سیاسى ایران پیش از استبداد صغیر (جمادی‌الاولى 1326ـ جمادی‌الآخره 1327). در سرلوحه این نشریه آمده : روزنامه‌ایست مصور و مقید كه در سیاسى عالم حیوانات سخن می‌گوید» و در آن برخى نوشته‌ها از زبان حیوانات نقل شده است. نام حشرات‌الارض، مانند نامهاى شگفت‌انگیز دیگر نشریات آن دوره (مانند استرخاء، صعب‌الاریكه، لطفاً، استرحام)، كاركرد ارتباط شناسانه دارد (از جمله متوقف كردن مخاطب و جذب او) و حاكى از دانش و جسارت روزنامه‌نگارانه‌اى است كه در تاریخ مطبوعات ایران كم‌نظیر است.

مؤسس حشرات‌الارض، میرزاآقابلورى و نویسنده آن میرزا آقا تبریزى بود كه مدیریت نشریه ناله ملت را بر عهده داشت. حشرات‌الارض به همت و یارى شركت معارف ــ كه به انجمن سعادت وابسته بودــ منتشر می‌شد (صدرهاشمى، ج2، ص215؛ محیط‌ طباطبائى،ص175،221). بلورى، كه‌از تجار مشروطه‌خواه تبریز بود، چاپخانه محمدعلی‌میرزا، ولیعهد، را در 1324 در تبریز خرید و نام آن را مطبعه ناموس نهاد و به این ترتیب، روزنامه‌هاى آذربایجان، مجاهد، خیراندیش و بسیارى از نوشته‌هاى آزادی‌خواهان را منتشر كرد (پروین، ج 2، ص 716، 749). حشرات‌الارض، مانندنشریات مشابه‌خود، به‌مثابه بازوی‌فرهنگى انجمنهاى محلى ـ سیاسى در پیشبرد انقلاب مشروطه عمل می‌كرد (رجوع کنید به محیط‌ طباطبائى، ص 105ـ108). میرزا آقابلورى به علی‌قلى صَفَراُف، در نگارش و منتشر كردن نشریه آذربایجان* یارى می‌رساند و حشرات‌الارض را جانشین آذربایجان معرفى كرد (پروین، ج 2، ص 546؛ محیط طباطبائى، ص 175، 220). وى همچنین نشریه مجاهد را با همكارى ابوالضیاء بنیان گذاشت و نشریه خیراندیش را نیز پس از حشرت‌الارض منتشر كرد (كسروى، ص496؛ ناهیدی‌آذر، ص 60).

نخستین شماره حشرات‌الارض در 14 صفر 1326 منتشر شد. این نشریه كه نخست به صورت هفتگى و سپس به گونه‌اى نامنظم منتشر می‌شد، چهار صفحه بود و متن آن چاپ سربى و تصاویر آن چاپ سنگى می‌شد (صدرهاشمى، همانجا؛ پروین، ج 2، ص 548). صفحه اول و چهارم ویژه طنزِ تصویرى (كاریكاتور) بود كه كشیدن آنها را حسین طاهرزاده بهزاد برعهده داشت. به نسبت دیگر نشریات طنز (مانند آذربایجان، گلستان سعادت، كشكول و آینه غیب‌نما)، طنزهاى تصویرى حشرات‌الارض هنرمندانه و تأثیرگذار بودند. اشخاصى كه در دستگاه حاكم هدف این تصاویر بودند، به‌شدت خشمگین می‌شدند و مترصد تنبیه و تلافى بودند (رجوع کنید به طاهرزاده بهزاد، ص 32ـ34؛ پروین، ج 2، ص 668ـ669) و شاید از همین‌رو، طاهرزاده طنزهاى تصویری‌اش را امضا نمی‌كرد (رجوع کنید به پروین، ج 2، ص 668). بیشتر مطالب حشرات‌الارض، به‌ویژه مطالب تندتر آن، از زبان «غفار وكیل» (از عقلاى مجانین بازار تبریز)، كه منشى اول اداره نیز معرفى گردیده، نوشته شده است (كسروى، ص 573؛ محیط طباطبائى، ص 221؛ صدرهاشمى، ج 2، ص 216). شعار سرلوحه آن در شماره چهارم، كسالت، عداوت، نفاق و بیمارى بود (محیط طباطبائى، همانجا).

مضمون حشرات‌الارض غالباً درباره هماهنگى و همفكرى حكومت و روحانیت و مردم با مشروطه و مخالفت با چیرگى بیگانه است، لذا از بی‌توجهى به مشروطیت و ملیت، از هر سو كه باشد، انتقاد شده است. مثلاً، در انتقاد به انشقاق روحانیت در مشروطه، سوگندشكنانِ روحانى را خائن به اسلام و ایران و نیز روسوفیل (دوستدار روسیه) معرفى كرده تا حدى كه، به طنز، چاپ قرآن بر كاغذ روسى را نتیجه این نگرش و وابستگى دانسته است (رجوع کنید به سال 1، ش 10، ربیع‌الآخر 1326، ص 3). در پاره‌اى موارد نیز از ذكر نام روحانیان دخیل در مناسبات اقتصادى فاسد خوددارى و به طنز تصویرى بسنده كرده است.

در مقاله‌اى با عنوان «لعنت» نیز به دشمن دین، مشورت با غیرمتدین، قربانى كردن اسلام به پاى كفار و نفاق میان مسلمانان لعنت فرستاده (رجوع کنید به سال 1، ش 7، ربیع‌الآخر 1326، ص 3) و در شعرى به زبان تركىِ آذرى، ضمن حمایت از ایران در مقابل تجاوزات عثمانى، خواهان ایرانى قدرتمند شده و ایرانیان را به سبب جهل و نفاق و عقب ماندن از علوم و فنون، مذمت كرده است (رجوع کنید به سال 1، ش 6، ربیع‌الاول 1326، ص 2).

به گفته كسروى (همانجا)، به علت جنگهاى مستبدان و مشروطه‌خواهان در تبریز، از حشرات‌الارض «بیش از ده و اند شماره بیرون نیامد»، ولى به گفته پروین (ج 2، ص 548) شماره دوازدهم آن در 8 جمادی‌الاولى 1326 منتشر شد و احتمالا شماره 13 آن نیز در همان دوره منتشر شده است.

پس از قیام تبریز و فتح تهران، میرزاآقابلورى دوره دیگرى از حشرات‌الارض را منتشر كرد. شماره پانزدهم (21 محرّم 1329)، پس از پایان یافتن محاصره یازده ماهه تبریز، به همان شكل دوره نخست منتشر شد، ولى حكومت وقت آن را توقیف كرد و دیگر امكان چاپ نیافت (ناهیدى آذر، ص 58؛ صدرهاشمى، ج 2، ص 217).

انتشار دو دوره از این روزنامه، پیش از قیام تبریز و پس از آن، نشانه وفادارى آذربایجانیها به فرهنگ سیاسى طنز است (رجوع کنید به كوبیچكوا، ص 32). اهمیت و اثر حشرات‌الارض در تاریخ مطبوعات فكاهى ـ سیاسى، در زمان خویش و پس از آن، زیاد بوده است، اما خود حشرات‌الارض و مشابهان آن، وام‌دار مطبوعات سیاسى فكاهى پیش از خود، به‌ ویژه ملانصرالدین*، و تأثیرات آن بر مطبوعات انقلابى ایران در دوره مشروطه بوده‌اند (رجوع کنید به صالحیار، ص141ـ142). ادوارد براون (ص24) حشرات‌الارض را یكى از مشهورترین نشریات فكاهى زمان خویش دانسته است. رابینو نیز،به استناد سرمقاله شماره یك حشرات‌الارض، نوشته است كه بسیارى از مردم آذربایجان منتظر انتشار آن‌اند (رجوع کنید به ص 124ـ 125).

حشرات‌الارض موردتوجه روزنامه‌نگاران، به ‌ویژه گردانندگان نشریات انقلابى پایتخت، قرار گرفت. مثلاً، صوراسرافیل به ستایش آن پرداخت و گویا نماینده فروش آن در تهران بود (رجوع کنید به سال 1،ش 31، جمادی‌الاولى1326، ص 1). همچنین گفته شده كه حشرات‌الارض در سه هزار نسخه یا بیش از آن چاپ می‌شده، كه در زمان خود رقم زیادى بوده است (رجوع کنید به پروین، ج 2، ص 763).

حشرات‌الارض و نشریات همانند آن، پس از خلع محمدعلی‌شاه در 1327 و استقرار مشروطه، پایه‌گذار نشریات فكاهى ـ سیاسى پیشرفته‌ترى چون ناهید، توفیق، چلنگر و باباشمل شدند (رجوع کنید به صالحیار، ص 142).

---

منابع :
(1) ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگارى ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج 2، تهران 1379ش؛
(2) یاسنت لویى رابینو، روزنامه‌هاى ایران: از آغاز تا سال 1329ه ق/1289ه ش، با اضافات و شرح كامل به همراه تصاویر روزنامه‌ها، ترجمه و تدوین جعفر خمامی‌زاده، تهران 1372ش؛
(3) غلامحسین‌صالحیار، چشم‌انداز جهانی ‌و...ویژگی‌هاى ایرانى مطبوعات، (تهران ?1355ش)؛
(4) محمد صدرهاشمى، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان 1363ـ 1364ش؛
(5) كریم طاهرزاده بهزاد، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران 1334ش؛
(6) احمد كسروى، تاریخ مشروطه ایران، تهران 1381ش؛
(7) وراكوبیچكووا، «نگرشی‌بر ادبیات نوین ایران»، در ادبیات نوین ایران: از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامى، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران: امیركبیر 1363ش؛
(8) محمد محیط‌طباطبائى، تاریخ تحلیلى مطبوعات ایران، تهران 1366ش؛
(9) عبدالحسین ناهیدى آذر، تاریخچه روزنامه‌هاى تبریز در صدر مشروطیت، به انضمام مجموعه روزنامه ناله ملت، تبریز: تلاش (بی‌تا.)؛


(10) Edward Granville Browne, The press and poetry of modern Persia, LosAngeles 1983.

/ سیدمهرداد ضیایى /

تصاویر این مدخل:
روزنامه حشرات الارض (سال اول ،ش3،2ربیع الاول1326 ) منبع:موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، مرکز اسناد و مدارک