حسینی‌مختارى ، محمدبن محمدباقر، ملقب به سید بهاءالدین، فقیه، محدّث، متكلم و ادیب شیعى قرن‌دوازدهم. وى در حدود 1080 در نائین اصفهان به دنیا آمد. در اصفهان نزد استادانى چون محمدباقر مجلسى و فاضل هندى به كسب علم پرداخت و از آنان و محمدبن حسن حرّعاملى* اجازه روایت حدیث گرفت (آقابزرگ طهرانى، 1372ش، ص 108ـ109؛ حرّعاملى، قسم 1، مقدمه حسینى، ص 17؛ حسینی‌اشكورى، 1410الف، ص 135).

بهاءالدین پس از اتمام تحصیلات، در اصفهان اقامت گزید و از فقهاى نام‌بردار آنجا شد (آقابزرگ طهرانى، همانجا). در منابع از شاگردان و نزدیكان وى كمتر سخن به میان آمده، جز از پسر عمویش، ناصرالدین احمد مختاری‌سبزوارى، كه از شاگردان فاضل هندى بوده است (رجوع کنید به فاضل هندى، ج 1، مقدمه جعفریان، ص 18ـ22). آقابزرگ طهرانى (1403، ج 4، ص 153) از وجود زندگینامه خودْنوشت سیدبهاءالدین گزارش داده است. با این همه، مطالب راجع به زندگى او در منابع كم است. از گزارشى درباره یكى از آثار كلامى وى می‌توان دریافت كه مدتى در كابل به سر برده و سپس به مشهد رفته است، ولى از جزئیات این سفرها اطلاعى نیست (رجوع کنید به همان، ج 26، ص167).

سالِ وفات حسینی‌مختارى را، با توجه به تاریخ تألیف برخى آثارش، میان سالهاى 1130 تا 1140 دانسته‌اند (رجوع کنید به خوانسارى، ج 7، ص 121؛
آقابزرگ طهرانى، 1372ش، ص 108؛
حسینی‌اشكورى،1410ب، ص 71؛
قس آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 21، ص 124، كه سال فوت او را حدود 1050 ذكر كرده كه نادرست است). وى را در دارالسلطنه اصفهان به خاك سپردند (قمى، ج 2، ص 601)؛
اما خوانسارى (ج 7، ص 121ـ122) قبر او را در آنجا نیافته و احتمال داده كه مدفن او از جمله قبورى بوده كه در حمله افغانها به اصفهان از بین رفته است. برخى گفته‌اند كه او در یكى از روستاهاى فِرِیدَن، از توابع اصفهان، دفن شده است (براى نمونه رجوع کنید به حسینى اشكورى، 1410ب، همانجا).

حسینی‌مختارى بیش از شصت اثر در فقه، كلام، حدیث و ادبیات فارسى و عربى دارد (رجوع کنید به همان، ص 70ـ71) كه بسیارى از آنها شرح آثار پیشینیان یا حاشیه‌اى بر آنهاست. آثار فقهى مهم وى عبارت‌اند از: 1) سه اثر درباره ارث به زبان فارسى، با نامهاى لَطائف‌المیراث‌لِطائفِ الوُرّاث، قِسامُ المواریث و اَقسامُ التَّواریث، و تَقویمُ المیراثِ فى تَقسیمِ التُّراث، كه به سه صورت مفصّل، متوسط و مختصر تألیف شده‌اند (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج1، ص448، ج 17، ص 78، ج 18، ص323، ج 26، ص 224). 2) شرح بِدایةُالهِدایة، كه شرح بخش عباداتِ هدایةالامّة تألیف حرّ عاملى است (رجوع کنید به همان، ج 3، ص 59ـ60، ج 13، ص 124). 3) مَقالیدُالقُصود و مَوالیدُالعُقود (صِیغ العقود)، در توضیح صیغه‌هاى مختلف عقود. نسخه‌اى خطى از آن در كتابخانه آیت‌اللّه گلپایگانى وجود دارد (رجوع کنید به همان، ج 15، ص 110، ج 22، ص 4؛
استادى، ج 2، ص 217). 4) اِنارةُ الطُروس فى شرح عبارةالدُّروس، در شرح بخشى از مبحث نذر الدُّروسُ الشَّرعیة فى فقه الامامیه، اثر شهید اول (متوفى 786؛
آقا بزرگ طهرانى، 1403، ج 2، ص 354، ج 11، ص 117). حسینى مختارى رساله‌هاى فقهى متعددى نیز نگاشته است، از جمله درباره «قاعده ید» و احكام مردگان (رجوع کنید به همان، ج 6، ص 279ـ280، ج 11، ص 36، 147، 150، ج 15، ص 341، ج 17، ص 13، 212). وى بر برخى منابع اصولى نیز حاشیه نوشته است، از جمله بر مَعالم ُالدّین و مَلاذالُمجتهدین، اثر حسن‌بن زین‌الدین (صاحب معالم) و اشاراتُ الاصولِ محمدابراهیم كلباسی‌اصفهانى (همان، ج 6، ص 21، 209).

مهم‌ترین آثار كلامى و فلسفى حسینى عبارت‌اند از: 1) دو بار تلخیص الشّافى فى الامامة، اثر شریف مرتضى (متوفى 436). تلخیص نخست، كه در آن پاره‌اى از مناظره‌هاى قاضى عبدالجبار معتزلى و شریفِ مرتضى آمده است، اِرتِشافُ الصّافى مِن سُلاف ِالشّافى نام دارد و تلخیص دوم، كه كم‌حجم‌تر است، صَفوةُالصّافى مِن رَغوةِ الشّافى نامیده شده است (همان، ج 4، ص 423، ج 15، ص 49). 2) التُحفةُالزِّینیة، كه اُرجوزه یا مجموعه شعرى است در قالب مثنوى درباره مسائل كلامى (همان، ج 26، ص 167). 3) حَثیثُ الفُلْجَة فى شَرْحِ حَدیثِ الفُرْجة، در شرح حدیث پنجم از باب «حدوث‌العالم» كتاب‌التوحید كافى (درباره این حدیث رجوع کنید به د. ج. اسلام، ج 8، ص 419ـ421). 4) اَمانُ الایمانِ مِن اَخطارِ الاَذهان. 5) حَدائقُ العارفِ فى طَرائقِ المعارف (همان، ج 2، ص 344، ج 6، ص 248، 288؛
حسینی‌اشكورى، 1410الف، ص 136). وى دو اثر كلامى ـ حدیثى نیز داشته است: حاشیه بر شرح سیدعلى خان مدنى بر الصحیفة السّجادیة، و شرح ناتمام زیارت جامعه كبیره (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 6، ص 124، ج 13، ص 306؛
حسینى اشكورى، 1357ش، ج 1، ص 138ـ139).

حسینی‌مختارى در علم منطق، لسان‌المیزان و شرح آن و نیز شرح تهذیب‌المنطق تفتازانى را نگاشت و بر شرح شمسیه و شرح مطالع، هر دو از قطب‌الدین رازى، حاشیه نوشت. در ریاضیات نیز شرحى بر خلاصةالحساب شیخ بهائى نوشت (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 6، ص 37، 134، ج 13، ص 163، 232، ج 18، ص 311). همچنین بخش طبیعیات كتاب الشفاء ابوعلی‌سینا را با نام مِصْفاة السَّفاء لاِستصفاءِ الشِّفاء شرح كرد (همان، ج 21، ص 124).

آثار حسینی‌مختارى در ادبیات مشتمل است بر: سه شرح (مختصر، متوسط و بزرگ) بر الفوائدالصَّمدیة شیخ بهائى؛
گفتارهاى حكیمانه موزونى به سبك مقامات حریرى و شذورالذهب زمخشرى با نام زَواهرُالجَواهر فى نَوادرالزَّواجِر، كه چاپ شده است (رجوع کنید به بغدادى، ج 1، ستون 615؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 12، ص 61ـ62، ج 13، ص 362، ج 16، ص 134، 328؛
مشار، ص 279، 506)؛
حاشیه بر المُطوَّل تفتازانى؛
و كتابى در علم نحو به نام نحو میر (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 6، ص 203، ج 24، ص 88).

حسینی‌مختارى حاشیه‌اى بر كتاب الاشباه و النظایر جلال‌الدین سیوطى داشته كه در آن از برخى منابع نقل كرده است كه سیوطى در اواخر عمر به مذهب شیعه گرویده بود (همان، ج 6، ص 21؛
نیز رجوع کنید به قمى، ج 2، ص 601). وى همچنین شرح و تكمله‌اى بر كتاب توضیح‌المقاصد بهاءالدین عاملى* (شیخ بهائى) نگاشت و آن را تَفریجُ القاصد لِتوضیحِ المقاصد نامید كه تاریخ بهائیین (یعنى شیخ بهائى و بهاءالدین حسینی‌مختارى) نیز نام گرفته است (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 4، ص 229ـ230، ج 26، ص 214، درباره دیگر آثار حسینى مختارى رجوع کنید به همان، ج6، ص9، ج 15، ص 258، ج 16، ص142، ج 20، ص 116ـ117، ج 21، ص 149، ج 24، ص194؛
همو، 1372ش، ص 108ـ109).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة: الكواكب المنتشرة فى القرن الثانى بعد العشرة، چاپ علی‌نقى منزوى، تهران 1372ش؛
(3) رضا استادى، فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه عمومى حضرت آیةاللّه العظمى گلپایگانى، ج 2، قم: دارالقرآن الكریم، (بی‌تا.)؛
(4) اسماعیل بغدادى، ایضاح المكنون، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 3؛
(5) محمدبن حسن حرّعاملى، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینى، بغداد ( 1965)، چاپ افست قم 1362ش؛
(6) احمد حسینى اشكورى، اجازات الحدیث التى كتبها شیخ‌المحدثین و محیى معالم‌الدین المولى محمدباقر المجلسى الاصبهانى : 1037ـ 1110ه ، قم 1410الف؛
(7) همو، تلامذة العلامة المجلسى و المجازون منه، چاپ محمود مرعشى، قم 1410ب؛
(8) همو، فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه عمومى حضرت آیةاللّه العظمى گلپایگانى، ج 1، قم 1357ش؛
(9) خوانسارى؛
(10) محمدبن حسن فاضل هندى، كشف اللثام، قم 1416ـ1424؛
(11) عباس قمى، فوائد الرضویه: زندگانى علماى مذهب شیعه، تهران [?1327ش[؛
(12) خانبابا مشار، فهرست كتابهاى چاپى عربى، تهران 1344ش.

/ لیلى كریمیان /