حسین بن علی ، امام (2)

زنان و فرزندان. در منابع تاریخى و رجالىِ معتبر، براى حسین‌بن على، پنج همسر و شش فرزند نام برده شده است.

الف) همسران :

1) رَباب دختر امرئ القیس. ابن‌سعد (ج 8، ص 475) نسب كامل او را آورده است. پدرش، امرئالقیس، نصرانى بود كه در زمان خلافت عمر اسلام آورد و حضرت على علیه‌السلام از دختر او براى امام حسین علیه‌السلام خواستگارى كرد (بلاذرى، ج 2، ص 139؛
ابوالفرج اصفهانى، 1383، ج 16، ص 139ـ 141؛
ابن‌حزم، ص 457). حاصل این ازدواج پسرى به نام عبداللّه و دخترى به نام سُكَینه بود (مُصْعَب‌بن عبداللّه، ص 59؛
ابوالفرج اصفهانى، 1405، ص 59؛
مفید، ج 2، ص 135).

رباب از جمله زنان برگزیده و ممتاز بود (ابوالفرج اصفهانى، 1383، ج 16، ص 141) و نزد امام حسین علیه‌السلام قدر و منزلت بسیارى داشت (ذهنى، ج 1، ص 141ـ142) تا جایى كه بنابر برخى منابع، آن حضرت در شعرى علاقه عمیق خود را به او و دخترش سُكینه ابراز كرد (رجوع کنید به مصعب‌بن عبداللّه، همانجا؛
ابن‌حبیب، ص 396ـ397؛
ابن‌قتیبه، ص 213؛
ابوالفرج اصفهانى، 1383، ج 16، ص 139).

رَباب در كربلا حضور داشته است، زیرا فرزندش عبداللّه، كه در كربلا شهید شد، كودكى شیرخوار بود (رجوع کنید به ادامه مقاله). به‌علاوه، طبق یك گزارش، امام حسین علیه‌السلام قبل از رفتن به میدان جنگ، تك‌تك اعضاى خانواده‌اش را به نام صدا زد و با عبارت یا رَباب از وى نیز یاد كرد (ابن طاووس، ص50).

ابوالفرج اصفهانى (1383، ج 16، ص 142) شعرى از او در رثاى امام حسین علیه‌السلام آورده است. بعد از شهادت امام، عده‌اى از بزرگان و اشراف از او خواستگارى كردند، اما او نپذیرفت (رجوع کنید به ابن‌حبیب، همانجا؛
ابن‌عساكر، ج 69، ص 120). وى در سال 62 درگذشت (سبط ابن‌جوزى، ص 238؛
ابن‌كثیر، ج 8، ص 229).

2) شهربانو. نام او در منابع سِنْدیه، غزاله، سُلافه و شاه زنان نیز آمده‌است (رجوع کنید به شهربانو*). امام‌سجاد علیه‌السلام فرزند اوست.

3) لَیلى دختر ابی‌مُرَّةبن عروةبن مسعود ثَقَفى. در بیشتر منابع نام او به همین‌گونه آمده است (رجوع کنید به مصعب‌بن عبداللّه، ص 57؛
یعقوبى، ج 2، ص 246ـ247؛
طبرى، ج 5، ص 446، 468؛
قس ابن‌قتیبه، همانجا: لیلى بنت مُرَّة، قاضى نعمان، ج 3، جزء12، ص :152 أمّ لیلى بنت مُرَّة). مصعب‌بن عبداللّه (همانجا) نسب كامل او و مادرش را آورده است. جد لیلى، عروةبن مسعود ثقفى، صحابى رسول خدا و مادرش، میمونة، دختر ابوسفیان بود (همان، ص 57 و پانویس 2). از تاریخِ ازدواج امام حسین علیه‌السلام با او اطلاعى در دست نیست. فقط می‌دانیم كه على بن حسین، فرزند او بود.

4) امّ اسحاق دختر طلحة. پدرش، طلحةبن عبیداللّه، از اصحاب مشهور رسول خدا و مادرش جَرباء دختر قسامةبن حنظلة بود (ابن‌سعد، ج 3، ص 214؛
مصعب‌بن عبداللّه، ص 282). امّاسحاق نخست با امام حسن مجتبى علیه‌السلام ازدواج كرد (ابن‌سعد؛
مصعب‌بن عبداللّه، همانجاها؛
ابن‌قتیبه، ص 233). امام حسن پیش از شهادت، به برادرش حسین سفارش كرده بود كه با این بانو ازدواج كند (ابوالفرج اصفهانى، 1383، ج 21، ص 114؛
نیز رجوع کنید به ابن‌سعد، همانجا؛
ابن‌حبیب، ص 66). حاصل این ازدواج دخترى به‌نام فاطمه بود (ابن‌سعد؛
ابن‌قتیبه؛
ابوالفرج اصفهانى، 1383، همانجاها). ام‌اسحاق پس از شهادت امام حسین با عبداللّه‌بن عبدالرحمان‌بن ابی‌بكر ازدواج كرد (ابن‌حبیب، همانجا).

5) برخى منابع زنى از قبیله قُضاعه را نیز در شمار همسران امام نام برده‌اند كه براى امام پسرى به‌نام جعفر به‌دنیا آورد (رجوع کنید به مصعب‌بن عبداللّه، ص 59؛
مفید، ج 2، ص 135؛
بیهقى، ج 1، ص 349؛
ابن‌شهر آشوب، ج 4، ص 77، 113). سِبط ابن‌جوزى (ص 249) نام او را سُلافه و بیهقى (همانجا) مَلومه ذكر كرده‌اند. از جزئیات زندگى وى اطلاعى در دست نیست.

ب) فرزندان :

منابع متقدم (براى نمونه رجوع کنید به مصعب‌بن عبداللّه، ص 57ـ 59؛
بخارى، ص30؛
مفید، همانجا) فرزندان امام را چهار پسر و دو دختر و منابع متأخر (براى نمونه رجوع کنید به دلائل‌الامامة، ص 74؛
ابن‌شهر آشوب، ج 4، ص 77؛
ابن‌طلحه شافعى، ج 2، ص 69) شش پسر و سه دختر نوشته‌اند :

1) علی‌اكبر، پسر بزرگ امام حسین، فرزند لیلى (رجوع کنید به علی‌بن حسین*).

2) علی‌اصغر، امام چهارم شیعیان، معروف به زین‌العابدین و سجاد، فرزند شهربانو (رجوع کنید به السجاد*، امام).

3) عبداللّه، فرزند خردسال امام. مادرش رَباب بود. تاریخ تولد وى مشخص نیست، ولى بیشتر منابع او را به هنگام شهادت، صغیر و شیرخوار دانسته‌اند (رجوع کنید به مصعب‌بن عبداللّه، ص 59؛
بلاذرى، ج 2، ص 498؛
طبرى، ج 5، ص 448، 468؛
بخارى، همانجا). در منابع متقدم سنّى و شیعه نام او عبداللّه یاد شده، ولى در منابع متأخر شیعى به علی‌اصغر شهرت یافته است. مقتل‌الحسین اَخطَب خوارزم (ج 2، ص 37) و مناقب آل ابی‌طالب ابن‌شهر آشوب (ج 4، ص 109)، قدیم‌ترین منابعى هستند كه هنگام ذكر كیفیت شهادت فرزند خردسال امام، از او با نام على یاد كرده‌اند. منابع بعدى نیز، به تبع ایشان، نام طفل شهید را علی‌اصغر ــو غالبآ لقب امام سجاد علیه‌السلام را على اوسط ــ آورده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به بهاءالدین‌اربلى، ج2، ص250؛
ابن‌طَقْطَقى، ص 143؛
ابن‌صباغ، ص 196؛
شَبْراوى شافعى، ص130). این در حالى است كه در این منابع در ضمن ذكر فرزندان امام حسین علیه‌السلام، نام عبداللّه را نیز برشمرده‌اند ولى به كیفیت شهادت او اشاره‌اى نكرده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به ابن‌شهر آشوب؛
ابن‌طلحه شافعى؛
بهاءالدین اِربلى؛
ابن‌صباغ، همانجاها). این موضوع از اختلاف منابع متقدم و متأخر در شمارش فرزندان امام حسین علیه‌السلام كه على نام داشته‌اند، نشئت گرفته است (رجوع کنید به مصعب‌بن عبداللّه؛
بخارى؛
مفید، همانجاها؛
قس دلائل الامامة؛
ابن‌شهر آشوب؛
ابن‌طلحه شافعى؛
بهاءالدین اربلى، همانجاها). به روایت كلینى (ج 6، ص 19) امام حسین در واكنش به اعتراض مروان كه چرا حسین‌بن على دو تن از فرزندانش را على نامیده است، اظهار كرد كه حتى اگر صد پسر نیز داشته باشد دوست می‌دارد همه آنها را على بنامد.

امام حسین علیه‌السلام در آخرین لحظات، پیش از آنكه به میدان جنگ برود، عبداللّه را در آغوش گرفت كه فردى از قبیله بنی‌اسد به عبداللّه تیر زد و او را به شهادت رساند (طبرى، ج 5، ص 448؛
مفید، ج 2، ص 108؛
اخطب خوارزم، همانجا). نام پرتاب‌كننده تیر حرملةبن كاهل ذكر شده است (بلاذرى؛
مفید؛
اخطب خوارزم، همانجاها؛
قس طبرى، ج 5، ص :468 هانی‌بن ثُبیت حَضرمى). امام گودالى با شمشیر خود حفر كرد و كودك را به خاك سپرد (اخطب خوارزم، همانجا).

4) جعفر. مادرش زنى از قبیله قضاعه بود. وى در زمان حیات امام از دنیا رفت و نسلى از او باقى نماند (مصعب‌بن عبداللّه، همانجا؛
مفید، ج 2، ص 135؛
ابن‌شهرآشوب، همانجا).

5) فاطمه، دختر بزرگ امام (ابن‌سعد، ج 3، ص 214؛
مصعب‌بن عبداللّه، همانجا؛
ابن‌حبیب، ص 404). مادرش امّاسحاق بود. تاریخ دقیق تولد فاطمه مشخص نیست، ولى چون مادرش بعد از شهادت امام حسن (49 یا 50) به همسرى امام حسین درآمد، تولد وى بعد از این سال بوده است.

وى بانویى پرهیزكار و سخنور بود و گفته‌اند سیمایش به جده‌اش، فاطمه، دختر رسول خدا، شبیه بوده است (رجوع کنید به بخارى، ص 6؛
ابوالفرج اصفهانى، 1405، ص 122؛
مفید، ج 2، ص 25). بنابر حدیثى از امام باقر علیه‌السلام، امام حسین علیه‌السلام قبل از شهادت، ودایع امامت و وصایاى مكتوب خود را به فاطمه سپرد و او بعدآ آنها را به امام سجاد تحویل داد (صفّار قمى، ص 182ـ183؛
كلینى، ج 1، ص 303).

فاطمه از زنان تابعى و از راویان حدیث بوده و از پدرش و عبداللّه‌بن عباس و اسماء بنت عُمَیس، روایت كرده است (رجوع کنید به ابن‌عساكر، ج 70، ص 10؛
مزّى، ج 35، ص 254ـ255).

فاطمه نخست با حسن مُثّنى (ابی‌طالب) ازدواج كرد (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج 8، ص 473؛
بخارى، همانجا). او در كربلا حضور داشت و به همراه دیگر اعضاى خاندان امام حسین، به اسارت به شام برده شد (رجوع کنید به مفید، ج 2، ص 121). میان او و یزید در دربار سخنانى رد و بدل گردید (رجوع کنید به طبرى، ج 5، ص 464؛
قاضى نعمان، ج 3، جزء13، ص 268). احمدبن على طبرسى (ج 2، ص 27ـ29) احتجاج او با اهل كوفه را آورده است.

فاطمه پس از درگذشت شوهرش، حسن مثنى، با عبداللّه‌بن عمروبن عثمان‌بن عفان ازدواج كرد (ابن‌سعد؛
ابوالفرج اصفهانى، 1405، همانجاها). پس از مرگ عبداللّه، والى مدینه عبدالرحمان‌بن ضحاك از او خواستگارى كرد كه نپذیرفت (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج 8، ص 474). ابن‌حِبّان (ج 5، ص 301)، بدون اشاره به تاریخ دقیق، از وفات او در حدود نودسالگى سخن گفته است. ابن‌عساكر (ج 70، ص 17) نیز خبرى از درگذشت وى در زمان خلافت هشام‌بن عبدالملك را آورده است.

6) سُكَینه، دختر كوچك امام حسین، فرزند رَباب (رجوع کنید به سكینه بنت حسین*).

به جز این شش فرزند، نام دو پسر و یك دختر دیگر در منابع متأخر دیده می‌شود كه عبارت‌اند از: علی‌اصغر، محمد و زینب (رجوع کنید به دلائل‌الامامة، ص 74؛
ابن‌شهر آشوب، همانجا). ابن‌طلحه شافعى (ج 2، ص 69) نیز تعداد فرزندان امام را ده تن شمرده ولى فقط از نُه تن نام‌برده است. در كتابهاى تاریخى از جزئیات زندگى ایشان گزارشى در دست نیست. همچنین در برخى كتابهاى تذكره و مراثىِ متأخر، از دختر چهار ساله امام حسین به نام رقیه سخن به میان آمده است (رجوع کنید به كاشفى، ص 389ـ390؛
امین، ج 7، ص 34؛
نیز رجوع کنید به رقیه بنت حسین*).

---

منابع :
(1) ابن‌حِبّان، كتاب الثقات، حیدرآباد، دكن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(2) ابن‌حبیب، كتاب لمُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دكن 1361/1942، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(3) ابن‌حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ( 1982)؛
(4) ابن‌سعد؛
(5) ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم (بی‌تا.)؛
(6) ابن‌صباغ، الفصول المهمة فى معرفة احوال الائمة علیهم‌السلام، بیروت 1408/1988؛
(7) ابن‌طاووس ، مقتل الحسین علیه‌السلام، المسمى باللهوف فى قتلى الطفوف، قم ( 1417)؛
(8) ابن‌طقطقى، الاصیلى فى انساب الطّالبیین، چاپ مهدى رجائى، قم 1376ش؛
(9) ابن‌طلحه شافعى، مطالب السؤول فى مناقب ال الرسول، چاپ ماجدبن احمد عطیه، بیروت 1402؛
(10) ابن‌عساكر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ على شیرى، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛
(11) ابن‌قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عكاشه، قاهره 1960؛
(12) ابن‌كثیر، البدایة و النهایة، چاپ على شیرى، بیروت 1408/1988؛
(13) ابوالفرج اصفهانى، كتاب‌الاغانى، قاهره 1383، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(14) همو، مقاتل الطالبیین، چاپ كاظم مظفر، نجف 1385/1965، چاپ افست قم 1405؛
(15) موفق‌بن احمد اخطب خوارزم، مقتل الحسین علیه ‌السلام للخوارزمى، چاپ محمد سماوى، (قم) 1381ش؛
(16) امین؛
(17) ابونصر سهل‌بن عبداللّه بخارى، سرّالسلسلة العلویة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف 1381/1962؛
(18) احمدبن یحیى بلاذرى، انساب‌الاشراف، چاپ محمود فردوس‌العظم، دمشق 1996ـ2000؛
(19) علی‌بن عیسى بهاءالدین اربلى، كشف الغمة فى معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولى محلاتى، بیروت 1401/ 1981؛
(20) علی‌بن زید بیهقى، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، چاپ مهدى رجائى، قم 1410؛
(21) دلائل الامامة، (منسوب به) محمدبن جریر طبرى آملى، بیروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1408/1988؛
(22) محمد ذهنى، خیرات حسان، ترجمه محمدحسن اعتمادالسلطنه، چاپ سنگى (تهران) 1304ـ1307؛
(23) سبط ابن‌جوزى، تذكرة الخواص، بیروت 1401/1981؛
(24) عبداللّه‌بن محمد شَبراوى شافعى، كتاب الاتحاف بحب الاشراف، مصر ( 1316)، چاپ افست قم 1363ش؛
(25) محمدبن حسن صفّار قمى، بصائرالدرجات الكبرى فى فضائل آل‌محمد (ع)، چاپ محسن كوچه باغی‌تبریزى، تهران 1362 ش؛
(26) احمدبن على طبرسى، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوى خرسان، نجف 1386/1966، چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(27) طبرى، تاریخ (بیروت)؛
(28) نعمان‌بن محمد قاضى نعمان، شرح الاخبار فى فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینى جلالى، قم 1409ـ1412؛
(29) حسین‌بن على كاشفى، روضة الشهداء، چاپ محمد رمضانى، (تهران) 1341ش؛
(30) كلینى؛
(31) یوسف‌بن عبدالرحمان مزّى، تهذیب الكمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002؛
(32) مصعب‌بن عبداللّه، كتاب نسب قریش، چاپ لوى پرووانسال، قاهره 1953؛
(33) محمدبن محمد مفید، الارشاد فى معرفة حجج‌اللّه علی‌العباد، قم 1413؛
(34) یعقوبى، تاریخ.

/ محمدعلى میر /