حسینبن سعید اهوازى ، فقیه و محدّث امامى نیمه اول قرن سوم كه همراه با برادرش حسن، آثار فقهى و حدیثى مهمى تألیف كرد. این دو برادر در كوفه به دنیا آمدند، ولى سال تولد آنان مشخص نیست. درباره پدرشان سعید، در منابع فقط به این نكته اشاره شده كه لقب او دَنْدان بوده (رجوع کنید به كشى، ص 551؛ علامه حلّى، ص 99) و ابنداوود حلّى (ص 553) نام وى را در شمار راویان مجهول آورده است. بنابر منابع، این دو برادر و نیاكانشان از آزادشدگان (موالى) امام سجاد علیهالسلام بودند (رجوع کنید به كشى، همانجا؛ طوسى، 1420، ص 136، 149). دو دایى آنها، علیبن یحیى و جعفربن یحیى، كه بهترتیب از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بودند، در منابع رجالى، ثقه معرفى شدهاند (براى نمونه رجوع کنید به طوسى، 1415، ص360، 374؛ نجاشى، ص 58).
حسینبن سعید از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادى علیهمالسلام بهشمار میرود (رجوع کنید به برقى، ص 54، 56؛ طوسى، 1415، ص 355، 374، 385). او از این امامان بدون واسطه حدیث نقل كرده و به واسطه مشایخى چون ابنابیعُمَیر، علیبن نُعمان، حسنبن محبوب و محمدبن سَنان از امامان پیشین هم روایت كرده است (رجوع کنید به حسینبن سعید اهوازى، 1399، ص19، 23، 26، 29، 97ـ99؛ طوسى، 1420، ص162؛ تفرشى، ج 2، ص 92). به نوشته نجاشى (ص 311)، نقلِ بیواسطه حسینبن سعید از فَضّالةبن ایوب (زنده در 183؛ قس شوشترى، ج 3، ص 459) و زُرعةبن محمد حَضْرَمى (زنده تا 183)، كه در پارهاى منابع به آن اشاره شده است، ممكن نیست و او، بهواسطه برادرش حسن، از آنان روایت كرده است. احتمالاً در نسخ قدیمى نام حسین، به اشتباه، به جاى حسن ضبط شده است (رجوع کنید به مامقانى، ج 22، ص 103 و پانویس).
حسینبن سعید و برادرش حسن از كوفه به اهواز رفتند. پس از مدتى، حسین به قم مهاجرت كرد و در آنجا سكنا گزید. میزبان او در قم حسنبن ابان قمى بود. حسینبن سعید در قم درگذشت. سال درگذشت او دانسته نیست، ولى گفتهاند كه تا 254 زنده بوده است (رجوع کنید به ابنندیم، ص277؛ نجاشى، ص 59 ـ60؛ طوسى، 1420، ص 149؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 3، ص220). از جمله شاگردان و راویان حدیث از او، احمدبن محمدبن عیسى (متوفى 280)، احمدبن ادریس (متوفى 306)، احمدبن محمد برقى (متوفى 280)، و احمدبن محمد دینورى (متوفى 282) بودند (رجوع کنید به نجاشى، همانجا؛ طوسى، 1420، ص 22، 162، 195، 481؛ تفرشى، ج 2، ص 91ـ92). حسینبن سعید پیش از مرگش كتابهاى خود را به فرزند میزبان خود در قم، حسینبن حسنبن ابان، داد و ازاینرو، ابنابان همه كتابهاى حسینبن سعید را روایت كرده است (طوسى، 1415، ص 424؛ همو، 1401، ج10، مشیخه، ص 66).
رجالیانى چون برقى (ص 54، 56) و طوسى (1415، ص 355)، حسینبن سعید را فردى موثق دانستهاند. وجود نام وى در اسنادِ بیش از پنجهزار حدیث موجود شیعه، نشاندهنده رتبه والاى او در فقه و حدیث است (رجوع کنید به خویى، ج 5، ص 245ـ265). فقها و سیرهنگاران نیز مقام او را ستودهاند. مثلاً محقق حلّى (ج 1، ص 33) او را از فقهاى معتبر شمرده و ابنندیم (همانجا) وى و برادرش حسن را آگاهترین افراد عصر خود به فقه و آثار شیعه دانسته است.
حسنبن سعید، كنیهاش ابومحمد، از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بود و در اهواز میزیست. وى، مانند برادرش، به كوفى و اهوازى شهرت داشت، ولى دانسته نیست كه به قم مهاجرت كرده باشد (رجوع کنید به طوسى، 1415، ص 374؛ علامه حلّى، ص 99). حسنبن سعید ــكه به قرینه تقدم طبقه روایى او بر حسین، احتمالاً برادر بزرگترِ وى بوده ــ از كسانى چون صفوانبن یحیى (متوفى 210)، ابراهیمبن محمد خزّار، زُرعةبن محمد حَضرمى و عبداللّهبن مغیره (زنده تا 183) حدیث نقل كرده است و برخى مانند احمدبن محمدبن عیسى (متوفى 280)، بكربن صالح و برادرش حسینبن سعید از او حدیث روایت كردهاند (رجوع کنید به ابنداوود حلّى، ص 108؛ خویى، ج 4، ص 345، 348).
نام حسنبن سعید در اسناد احادیث شیعه، 86 بار آمده است و علماى رجال او را توثیق كردهاند (رجوع کنید به خویى، ج 5، ص246). مشهور است كه حسنبن سعید كسانى چون اسحاقبن ابراهیم حُضینى، عبداللّهبن محمد حضینى و علیبن مهزیار را نزد امام رضا علیهالسلام برد و بهواسطه او، آنان به مذهب شیعه گرویدند. این ماجرا در منابع گوناگون با اندكى تفاوت نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به برقى، ص 56؛ كشى، ص 551ـ552؛ طوسى، 1415، ص 354؛ علامه حلّى، همانجا). در منابع از سال فوت حسنبن سعید ذكرى به میان نیامده، ولى گفتهاند كه وى تا سال 220 زنده بوده است (رجوع کنید به موسوعة طبقات الفقهاء، ج 3، ص 186). برخى تألیف پنجاه كتاب را بهاو نسبت دادهاند (رجوع کنید به كشى، ص 551؛ علامه حلّى، همانجا).
احمد، فرزند حسینبن سعید، ملقب به دَنْدان و كنیهاش ابوجعفر، نیز از راویان حدیث بود. وى، كه همراه پدرش به قم مهاجرت كرده بود، از بیشتر استادان پدرش حدیث نقل كرده است. او در قم درگذشت و همانجا دفن شد. كتابالاحتجاج، كتابالانبیاء و كتاب المثالِب از آثار اوست (رجوع کنید به طوسى، 1420، ص 55ـ56؛ نجاشى، ص 77ـ78). محدّثانِ قم وى را به سبب آنكه از غالیان بود، ضعیف شمرده و احادیث او را درخور اعتماد ندانستهاند؛ اما ابنغضائرى (ص40ـ41)، ضمن نقل نظر محدّثان قم، احادیث او را «سالم» تلقى كرده و از اینرو، برخى عالمان رجال درباره او و روایاتش درنگ كردهاند؛ همچنانكه شوشترى (ج 1، ص 437) به استناد شهادت ابنغضائرى قائل به پذیرش روایات شده است (طوسى، 1420؛ نجاشى، همانجاها؛ ابنداوود حلّى، ص 538؛ علامه حلّى، ص 320؛ خویى، ج 2، ص 95).
مشهور است كه حسینبن سعید با برادرش حسن، سى كتاب تألیف كرده است (رجوع کنید به نجاشى، ص 58؛ قس شوشترى، ج 3، ص 459). طوسى در الفهرست (ص 149ـ150)، حسین را مؤلف سى كتاب دانسته، ولى هنگام معرفى آنها، با افزودن كتاب البشارات، كه نام آن در منابع دیگر دیده نمیشود، شمار كتابها را به 31 عنوان رسانده است. نجاشى (همانجا) نام كتابهاى حسینبن سعید را چنین ذكر كرده است: الوضوء، الصلوة، الزكاة، الصوم، الحج، النكاح، الطلاق، العِتْق و التدبیر و المكاتبة، الاَیمان و النذور، التجارات و الاجارات، الخمس، الشهادات، الصید و الذبائح، المكاسب، الاشربة، الزیارات، التقیه، الرَّدُ علیالغُلاة، المناقب، المثالب، الزهد، المروّة، حقوق المؤمنین و فضلهم، تفسیرالقرآن، الوصایا، الفرائض، الحدود، الدیات، الملاحم، الدعاء. در فهرستهاى متأخر، نام برخى كتابها با اندكى تفاوت آمده است (رجوع کنید به ابنشهر آشوب، ص40؛ خویى، ج 5، ص 244؛ كولبرگ، ص 150).
نكته مهم درباره نام و تعداد كتابهاى حسینبن سعید آن است كه نجاشى و شیخ طوسى در شرح حال برخى فقها و محدّثان، آنان را مانند حسینبن سعید، داراى سى كتاب یا بیشتر دانستهاند، از جمله صفوانبن یحیى، محمدبن سَنان، موسیبن قاسم بَجَلى (زنده تا 220)، علیبن مهزیار اهوازى (متوفى ح 254)، محمدبن اَوْرَمه قمى (زنده تا 254)، محمدبن حسن صفّار (متوفى 290)، محمدبن على صیرفى كوفى و یونسبن عبدالرحمان (متوفى 208؛ رجوع کنید به نجاشى، ص 253، 262؛ طوسى، 1420، ص242،265، 406ـ 408،412،453،511). بدینترتیب نام و تعداد كتابهاى سیگانه حسینبن سعید در فقه و حدیث شیعه نمادى براى یك دوره كامل موضوعات فقهى بوده است و از اینرو گاه مجموعه آثار فقهىِ برخى فقها ــكه از لحاظ اعتبار یا تعداد یا نام با كتابهاى سیگانه مزبور مشابهت داشتهاندــ «كتاب كامل» یا «كتاب مكمَّل» خوانده شدهاند (رجوع کنید به نجاشى، ص 262؛ آقابزرگ طهرانى، ج 16، ص 299، ج 17، ص 251).
بیشتر كتابهاى حسینبن سعید درونمایه فقهى دارند، ولى در میان آنها دو اثر اخلاقى، كه اینك در دسترساند، یعنى كتاب المؤمن و كتابالزهد، و اثرى كلامى با نام الرّدُ عَلَى اَلغُلاة (الغالیة) و نیز كتابالتفسیر بهچشم میخورد. احادیث كتابالزهد غالبآ با عبارت «حدثنا حسینبن سعید» آغاز میشود كه دالّ بر این است كه راوى كتاب، از فرزندان یا شاگردان حسینبن سعید، مانند علیبن حاتِم، بوده است (رجوع کنید به حسینبن سعید اهوازى، 1399، مقدمه عرفانیان، ص ف، نیز براى نمونه رجوع کنید به همان، ص 12). برخى از عناوین فصول این كتاب، كه از نوع اندرزنامه است، عبارتاند از: فضیلت سكوت و ترك دنیا، حسن خلق، مدارا و غضب، نیكى به پدر و مادر و اعضاى خانواده، نحوه رفتار با بردگان (زیردستان)، حقیقت دنیا و طالبان آن، تواضع و تكبر، توبه و استغفار، گریه كردن از ترس خدا و اوصاف بهشت و جهنم (رجوع کنید به همان، ص110ـ117). كتابالزهد را علیبن حاتِم قزوینى تلخیص كرده است (آقابزرگ طهرانى، ج 12، ص 64، ج20، ص 204).
مضمون كتابالمؤمن بیشتر شوقمدارانه است و به منظور تقویت ایمان فردى و تحكیم روابط اجتماعى مؤمنان و تشریح وظایف آنان نسبت به یكدیگر نوشته شده است. احادیث این كتاب و دیگر كتابهاى حسینبن سعید به طور پراكنده در ابواب گوناگون كتابهایى مانند المحاسن برقى، الخصال، ثواب الاعمال و معانیالاخبار ابنبابویه و دیگر منابع حدیثى (رجوع کنید به حسینبن سعید اهوازى، 1412، مقدمه صدرالافاضل، ص 11ـ12) و نیز منابع فقهى ـ حدیثى آمده است. كتابهاى حسینبن سعید از جمله مآخذ معتبر ابنبابویه در تألیف كتاب من لایحْضُرُه الفقیه (ج 1، ص 3ـ4) بوده است.
علاوه بر كتابهاى مذكور، اثرى با نام كتاب البهار به حسینبن سعید نسبت داده شده كه نسخهایقدیمى از آن نزد رضیالدین علیبن طاوس بوده و او در كتاب خود، الیقین، از آن نقلقول كرده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج 3، ص 157؛ كولبرگ، ص 133ـ134). همچنین بر پایه پژوهشى جدید، كتابى كه با نام النوادر چاپ شده و اثرِ احمدبن محمدبن عیسى قلمداد گردیده، در واقع گزیده و تلفیقى از كتابهاى سیگانه حسینبن سعید است یا لااقل بخش عمده كتاب، اثر اوست، زیرا در اسناد احادیثِ اثر یادشده، نام افرادى مانند محمدبن فُضَیل، نَضْرِبن سُوَید و فَضالةبن ایوب وجود دارد كه احمدبن محمدبن عیسى از آنان روایت نمیكرده است و آنان فقط از مشایخ حسینبن سعید بودهاند (رجوع کنید به شبیرى، ص 23ـ26). با این همه، باتوجه به شهرتِ كتابهاى حسینبن سعید و در دسترس نبودن بیشتر آنها به شكل اصلى خود، آثار وى جاى پژوهش و تفحص بسیار دارد.
منابع : (1) آقابزرگطهرانى؛ (2) ابنبابویه، كتابمَنلایحضُرُهالفقیه، چاپ حسن موسوى خرسان، بیروت 1401/1981؛ (3) ابنداوود حلّى، كتابالرجال، چاپ جلالالدین محدث ارموى، تهران 1342ش؛ (4) ابنشهرآشوب، معالم العلماء، نجف 1380/1961؛ (5) ابنغضائرى، الرجاللابن الغضائرى، چاپ محمدرضا حسینیجلالى، قم 1422؛ (6) ابنندیم (تهران)؛ (7) احمدبن محمدبرقى، كتاب الرجال، چاپ جلالالدین محدث ارموى، تهران 1342ش؛ (8) مصطفیبن حسین تفرشى، نقدالرجال، بیروت 1419/1999؛ (9) حسینبن سعید اهوازى، الزهد، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم 1399؛ (10) همو، كتابالمؤمن، چاپ مرتضى حسین صدرالافاضل، كراچى 1412/1992؛ (11) خویى؛ (12) محمدجواد شبیرى، «نوادر احمدبن محمدبن عیسى یا كتاب حسینبن سعید؟»، آینه پژوهش، سال 8، ش 4 (مهر آبان 1376)؛ (13) شوشترى؛ (14) محمدبن حسن طوسى، تهذیب الاحكام، چاپ حسن موسوى خرسان، بیروت 1401/1981؛ (15) همو، رجالالطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم 1415؛ (16) همو ، فهرست كتبالشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم 1420؛ (17) حسنبن یوسف علامه حلّى، خلاصة الاقول فى معرفة الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (قم) 1417؛ (18) محمدبن عمركشى، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد 1348ش؛ (19) عبداللّه مامقانى، تنقیحالمقال فى علمالرجال، چاپ محیی الدین مامقانى، قم 1423ـ؛ (20) جعفربن حسن محقق حلّى، المعتبر فى شرحالمختصر، ج 1، قم 1364ش؛ (21) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانى، قم: مؤسسة الامامالصادق، 1418ـ 1424؛ (22) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعة المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم 1407؛
(23) Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.