حسن‌بن اسحاق صنعانى ، شاعر، دولتمرد و فقيه زيدى يمنى. وى در 1093 در غَراس، از نواحى صنعا، در خانواده‌اى كه به علم و ادب و سياست و حسن اخلاق شهرت داشتند، به دنيا آمد و در صنعا پرورش يافت (شوكانى، ج 1، ص 194؛ زباره يمنى، ج 1، ص 429؛ وجيه، ص 308). از كودكى به آموختن علوم دينى نزد پدرش اسحاق‌بن احمد و برادر بزرگ‌ترش محمد پرداخت. فقه را در شهر ذِمارِ يمن و ادبيات و حديث را در شهرهاى تَعِزّ و صنعا فراگرفت. عبداللّه‌بن على اَكْوَع و محمدبن اسماعيل امير كَحْلانى صنعانى، معروف به بدر امير، نيز از استادان او بودند (رجوع کنید به شوكانى؛ زباره يمنى؛ وجيه، همانجاها). وجيه (ص 309) از تبادل نامه‌هايى مناظره‌گونه درباره مسائل فقهى ميان او و برادرزاده‌اش اسماعيل‌بن محمد و نيز استادش بدر امير، گزارش داده است.

حسن‌بن اسحاق در امور سياسى نيز فعال بود و در بعضى شهرهاى يمن به مناصب حكومتى هم دست يافت (زباره يمنى، ج 1، ص 431). در 1128، به دنبال شورشِ حسين‌بن قاسم ملقب به منصور برضد پدر خود قاسم‌بن حسين متوكل، فرمانرواى يمن، حسن از منصور حمايت كرد؛ ازاين‌رو، متوكل حسن را به زندان انداخت، ولى پس از حدود هشت سال، او را آزاد كرد و از آن زمان تا هنگام مرگ متوكل در 1139، حسن از نديمان او به‌شمار میرفت. با روى كار آمدن منصور، دوباره زندانى شد و اين بار بيست سال از عمر خود را در زندان گذراند و سرانجام در 1160 در زندان از دنيا رفت (رجوع کنید به بغدادى، ج 1، ستون 297ـ 298؛ زباره يمنى، ج 1، ص 432؛ وجيه، همانجا). او در سالهاى زندان به تأليف و سرودن شعر پرداخت (رجوع کنید به شوكانى، همانجا). در برخى موارد، هدف وى از نگارش و سرودن، جلب ملاطفت و رفع سخت‌گيريهاى حاكمان وقت بوده است (رجوع کنید به زباره يمنى، ج 1، ص 439ـ 455). محمدبن اسماعيل بدر سجاياى اخلاقى او را ستوده است (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 429).

مشهورترين كتاب حسن‌بن اسحاق، مَنظومةُ الهَدْى النَبَوى است كه بخشى از كتاب زادُالمَعاد فى هَدْى خَيرِالعِباد، اثر مشهور ابن‌قيّم جوزيّه (متوفى 751)، را در بيش از هزار بيت به نظم كشيده است (وجيه، همانجا). اين كتاب در 1403 در مصر چاپ شد (حسينى اشكورى، ج 2، ص 312، ج 3، ص 119). او سپس همين كتاب خود را شرح كرد و در آن به بيان آراى عالمان زيدى نيز پرداخت. از اين كتاب با نامهاى بُلوغُ المراد فى هَدْى المُصطفى و سيرتِهِ فی الجِهاد، و الفَتحُ القَوى فى شَرحِ الهَدْى النَبَوى نيز ياد شده است. نسخه‌اى از آن، به خط پسرش احمد (متوفى 1193)، موجود است (وجيه، همانجا؛ حسينى اشكورى، ج 1، ص 217). حسن‌بن اسحاق در اين شرح، علاوه بر كتاب الهدى، از كتابهاى ديگرى نيز بهره برده است، از جمله ضُوءالنّهار اثر حسن‌بن احمد جلال يمنى و شرح آن، يعنى مِنحةُالغفار، اثر محمدبن اسماعيل امير كحلانى (حسينى اشكورى، همانجا). محمدبن قاسم وجيه، فقيه متأخر زيدى، شرحى با نام المِنهاجُ السَّوى بر منظومة الهدى النبوى نگاشته كه در 1408 در صنعا منتشر شده است (همان، ج 3، ص 77).

اثر ديگر حسن‌بن اسحاق، الشَّرحُ اللَّطيف است در شرح و توضيح الشَمائل النَّبَويه محمدبن عيسى ترمذى (متوفى 279)، كه نسخه‌اى خطى از آن با عنوان تَعليق على مُختصرِ الشَّمائل لِلتِرمذى، با تاريخ تحرير 1292، در كتابخانه اوقاف يمن موجود است (همان، ج 2، ص 162؛ وجيه، همانجا). دو رساله كلامى نيز از وى برجاى مانده است: يكى رساله بلوغ الاُمنية فى اِظهارِ مخازى ابن‌تَيْميّة، كه نقدى است بر آراى ابن‌تيميّة در كتاب مِنهاج ُالسُنَّة و ديگرى الرّسالةُ الحَسَنيّة فى الرّد على عقائِدِ السُنّيَة در دفاع از ديدگاههاى زيديان (وجيه، همانجا). وجيه (ص 310) سه رساله فقهى نيز از حسن‌بن اسحاق گزارش كرده است : الرّسالةُ المفيدةُ فِى الجمعِ بَينَ الصلاتين، القَولُ الرّاجِح و الرّأىُ السَّديد فى اِثبات الصَّلاةِ عَلَى الشّهيد، و المِرآةُ المُبيِنّةُ لِلنّاظِر ما هُوَ الحقُ فى مسألة الكِفائَة.

حسن دو پسر، به نامهاى احمد و يحيى، داشت. احمد از عالمان و شاعران عصر خود بود و تأليفاتى داشت، مانند مَشارِقُ الانوار فى تَخريج ادلّة مَسائل الاَزهار در فقه. اين كتاب شرحى است بر الاَزهار فى فقهِ الائمة الاطهار، تأليف احمدبن يحيى حسنى (متوفى 840)، كه از منابع مهم فقهى شيعيان زيدى به شمار میرود (حسينى اشكورى، ج 1، ص 92، 112؛
زباره يمنى، ج 1، ص 104).

يحيى نيز شاعرى برجسته و صاحب نظر در ادبيات بود، هر چند غير از قصيده‌هايش اثرى از او گزارش نشده است (رجوع کنید به وجيه، ص 1095).

---

منابع :
(1) اسماعيل بغدادى، هديةالعارفين، ج 1، در حاجی خليفه، ج 5، احمد حسينى اشكورى، مؤلفات الزيدية، قم 1413؛
(2) محمد زباره يمنى، نشر العرف لنبلاء اليمن بعدالالف الى سنة 1357 هجرية، قسم 2، ج 1، (قاهره) 1359؛
(3) محمد شوكانى، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، (قاهره 1348)، چاپ افست بيروت (بیتا.)؛
(4) عبدالسلام وجيه، اعلام المؤلفين الزيديّة، عمان 1420/1999.

/ عبدالسلام امامى بيتوشى /