حَزیران ، یكى از ماههاى سال در گاه‌شماریهاى رایج در بین‌النهرین، شام و آسیاى صغیر. واژه حزیران صورت دگرگون شده واژه مصرىِ باستانِ اوزیریس (الهه و اسطوره مصرى، معادلِ آدونیس یونانى) است (خولسون؛ ج 1، ص 196، یادداشت 202؛ براى آگاهى بیشتر درباره اوزیریس رجوع کنید به فریزر، بخش 4، ج 2، ص 3ـ23) كه در طول زمان به حزیران بدل شده است (براى گزارشى از تحول واژه و ریشه آن رجوع کنید به بنفاى و اشترن، ص 179ـ180). واژه حزیران در متون عربى به صورت حِسیران (همان، ص 19) و در متون یونانى به صورت Ezhr (همان، ص 21) آمده، اما شایع‌ترین صورت تلفظى واژه، حَزیران است كه بارها در متون سریانى و متون دینى صابئى به زبان سریانى ذكر شده است (براى آگاهى از نحوه تلفظ و شكل واژه در خط سریانى رجوع کنید به نخله، ص 178؛ مشكور، ج 1، ص 177؛ نعمان، ص 182؛ براى آگاهى از تلفظ واژه در متون صابئى رجوع کنید به دراور و ماتسوخ، ص 118). صورتهاى دیگر این واژه (از جمله Ezir رجوع کنید به گینزل، ج 1، ص 117؛ بنفاى و اشترن، ص 180)، شكلهاى میانجى واژه از تحول آن از اوزیریس تا حَزیران به شمار می‌آیند. در این میان، برخى آن را از آرامى «حَزْرا» به معناى گندم (رجوع کنید به اسدى، ذیل مادّه) و نیز از اكدى به معناى دروگر (حتى، ج 2، ص 173، پانویس 2) دانسته‌اند، كه این ریشه‌شناسى و معانى عامیانه فاقد ارزش‌اند. این تفسیر واژگانى، به احتمال بسیار، به‌سبب قرار گرفتن ماه حزیران در فصل تابستان در گاه‌شمارى سریانى و به هنگام دروى محصول وضع شده است. تلفظ این واژه به صورت حُزَیران فقط به تركها(؟) نسبت داده شده (رجوع کنید به اسدى، همانجا)، اگر چه در متون دوره عثمانى و تركیه فعلى نیز نام این ماه به صورت حَزیران ضبط شده است (براى آگاهى از تلفظ آن در زبان تركى رجوع کنید به اونات، ص 108ـ109).

طول ماه حزیران در گاه‌شماریهاى گوناگون (رجوع کنید به ادامه مقاله)، همواره سى روز بوده است (رجوع کنید به یحیی‌بن ابی‌منصور، ص 5؛ ابوریحان بیرونى، 1923، ص 60؛ قطان‌مروزى، ص 234). این ماه، به همراه دیگر ماههاى سریانى، در ایران و بین‌النهرین و شام و شمال افریقا و حتى اندلس (رجوع کنید به ادامه مقاله) و در گونه‌هاى مختلفى از گاه‌شماریها (كه مبدأ و طول سال و نحوه اِعمال كبیسه در آنها متفاوت بوده) به كار می‌رفته و این موضوع سبب بروز آشفتگیهایى در شناسایى نوع این گاه‌شماریها شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله). شایع‌ترین نوع گاه‌شماریها، گاه‌شمارى سلوكى است كه از ماه تشرى/ تِشْرین* اول آغاز می‌شده و حزیران ماه نهم آن بوده است (براى آگاهى از نام ماههاى سال در این گاه‌شمارى رجوع کنید به تقویم*، جدول 1). این همان گاه‌شمارى است كه قطان مروزى (همانجا) و ابوریحان بیرونى (1373ـ1375، ج 1، ص 71) از آن با عنوان سریانى یاد كرده‌اند. از دیگر سو، در گاه‌شماریهاى شمسى در دوره رومى با مبدأ اغسطس (آگوستوس، نخستین امپراتور روم)، دیوقلطیانوس (یا دیوقلطیانى = دیوكلتیانوس، امپراتور روم در 284 میلادى) و انطینس (آنتونیوس، امپراتور روم) نیز، كه در آنها نام ماههاى سریانى به كار می‌رفته، سال از ماه كانون آخر آغاز می‌شده و در نتیجه ماه حزیران ششمین ماه سال بوده است (رجوع کنید به یعقوبى، ج 1، ص 156؛ ابوریحان بیرونى، 1362ش، ص 241). ابن‌ندیم (ص 386ـ389) و ابوریحان بیرونى (1923، ص 318) از نوعى گاه‌شمارى صابئان یاد كرده‌اند كه در آن از نام ماههاى سریانى استفاده می‌شده و سال در این گاه‌شمارى احتمالاً از ماه نیسان آغاز می‌شده است (رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص 387؛ قس ابوریحان بیرونى، همانجا، كه آغاز سال را از كانون آخر می‌داند). بنابراین، حزیران سومین ماه سال به شمار می‌آمده است (به علت رواج هم‌زمانِ چندگونه گاه‌شمارى با نام ماههاى سریانى، به هنگام استفاده از این گاه‌شمارى، ترتیب نام ماهها در این گاه‌شماریها به صورتهاى گوناگون ضبط شده است رجوع کنید به ابوریحان بیرونى، همانجا؛ در ترتیبى كه گینزل (همانجا) و بنفاى و اشترن (ص 19) از ماههاى سریانى ذكر كرده‌اند، سال از ماه نیسان آغاز شده و حزیران سومین ماهِ سال است). ظاهراً این ترتیب، به سبب سیطره ترتیب ماهها در گاه‌شمارى یهودى (كه در آن سال از ماه نیسان آغاز می‌گردد) بر گاه‌شماریهاى سریانى و صابئان پدید آمده است. در گاه‌شمارى امروزین رایج در كشور تركیه، حزیران ششمین ماه سال است (رجوع کنید به اونات، همانجا؛ نیز رجوع کنید به تقویم*، جدول 9)، زیرا پایه این گاه‌شمارى بر گاه‌شمارى سریانى ـ مقدونى (كه در دوره‌اى طولانى در آسیاى صغیر رواج داشته) گذاشته شده است (براى آگاهى از ترتیب ماههاى سال در گاه‌شمارى سریانى ـ مقدونى، از جمله رجوع کنید به مسعودى، ج 2، ص 337ـ342). براساس همین چندگونگى، چنانچه در بررسى یكى از گاه‌شماریها یا اسناد تاریخ‌دار، نام ماه بدون ذكر دیگر اركان گاه‌شمارى آمده باشد، عملاً شناسایى نوع گاه‌شمارى غیرممكن خواهدبود.

در قرن پنجم نوعى گاه‌شمارى در اندلس، با نام گاه‌شمارى قُرطُبه، وضع شد كه ضمن اخذ ویژگیهایى از گاه‌شماریهاى عرب جاهلى و ایرانى و میلادى، نام ماههاى گاه‌شمارى سریانى نیز در آن بود. در این گاه‌شمارى، سال از ینیر (ژانویه) آغاز می‌شد و حزیران، برابرِ سریانىِ ماهِ یونیه (ژوئن) و ماه ششم سال بود (قرطبى، ص 93؛ نیز رجوع کنید به تقویم*، بخش :5 قسمت د).

یكى از مهم‌ترین وقایع تاریخى كه در ماه حزیران رخ داده كبیسه‌اى است كه به دستور معتضد عباسى (حك: 279ـ289) براى تصحیح درگاه‌شمارى و تطبیق آن با فصول سال، اعمال شد و به تأسیس گاه‌شمارى خراجى در ایران انجامید (رجوع کنید به عبداللهى، ص 282ـ286، 292). بنابه روایتهاى متعدد تاریخى (از جمله رجوع کنید به قزوینى، ص 76ـ77؛ صفدى، ج 1، ص 13ـ14؛ ابن‌كثیر، ج 6، جزء11، ص 76)، به دستور معتضد، نوروز در سال 282 به روز یازدهم حزیران منتقل شد. این تصحیح نیازمند اِعمال شصت روز كبیسه در این سال بود (صَفَدى، ج 1، ص 14؛ نیز رجوع کنید به عبداللهى، ص 292). این تصحیح، براساس گاه‌شمارى سلوكى (كه با نامهاى گوناگونى در سرزمینهاى اسلامى رواج داشت رجوع کنید به تقویم*، بخش 7) محاسبه و اعمال شده، اما در منابع، به ذكر نام ماه بسنده شده است (براى نمونه رجوع کنید به قزوینى؛
صفدى؛
ابن‌كثیر، همانجاها). براساس همین محاسبه، روشن می‌شود منابعى كه حزیران را یك ماه «تابستانى» می‌دانند (از جمله رجوع کنید به ابن‌درید، ج 1، ص 285، ذیل «بحن»؛
ابن‌منظور، ذیل «قیظ»)، ناظر بر استفاده از حزیران در همین گاه‌شماری‌اند. در ادب فارسى نیز از حزیران به عنوان یك ماه تابستانى و همراه با گرماى شدید یاد شده است (از جمله رجوع کنید به ناصرخسرو، ص 441، بیت 12؛
مسعود سعدسلمان، ص 321، بیت 7؛
سیف فرغانى، ج 1، ص 16، بیت 5).

طولانی‌ترین روز سال (به عربى نَحْب) در این ماه قرار گرفته است (قرطبى، ص 99؛
ابن‌درید، همانجا).

تعدادى از روزه‌ها و ایام مهم مذهبى مسیحى در ماه حزیران قرار داشته است (رجوع کنید به ابوریحان بیرونى، 1373ـ1375، ج 1، ص 242؛
نیز رجوع کنید به قرطبى، ص 93ـ103). همانند بسیارى از ماهها و ایام سال در گاه‌شماریهاى گوناگون، ماه حزیران نیز در نزد اقوام مختلف، احكام نجومى و آداب و شعائر ویژه‌اى داشته است. صابئان براى ماه حزیران از نظر احكام نجومى، اهمیت ویژه‌اى قائل بودند (براى گزارشى از ویژگیهاى احكام نجومى این ماه از نظر صابئان >رجوع کنید به كتاب منطقة البروج <، ص 164، 167ـ168، 174، 176، 179ـ180، 182ـ190؛
براى گزارشى كلى از آداب ویژه این ماه از دید صابئان رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص 387). به نوشته قرطبى (ص 103ـ105)، مسیحیان اسپانیایى نیز براى این ماه از نظر احكام نجومى، چگونگى اوضاع كشتزارها، میوه‌ها و محصولات كشاورزى احكام ویژه‌اى قائل بودند. امروزه نیز اهالى لبنان به این ماه اهمیت خاصى می‌دهند و درخصوص آن اعتقادات خاصى دارند (براى گزارشى در این‌باره رجوع کنید به خاطر، ص 459ـ463).

---

منابع :
(1) ابن‌درید، كتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزى منیر بعلبكى، بیروت 1987ـ1988؛
(2) ابن‌كثیر، البدایة و النهایة، ج 6، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت 1407/1987؛
(3) ابن‌منظور؛
(4) ابن‌ندیم (تهران)؛
(5) ابوریحان بیرونى، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ 1923؛
(6) همو، كتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال‌الدین همائى، تهران 1362ش؛
(7) همو، كتاب القانون المسعودى، حیدرآباد، دكن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛
(8) محمد خیرالدین اسدى، موسوعة حلب المقارنة، چاپ محمد كمال، حلب 1984ـ1988؛
(9) فیلیپ خورى حتى، تاریخ سوریة و لبنان و فلسطین، ج 2، ترجمه كمال یازجى، بیروت 1959؛
(10) لحد خاطر، «الامثال و الاساطیر اللبنانیة المختصّة باشهر السنة الشمسیة: حزیران»، المشرق، سال 31 (حزیران 1933)؛
(11) محمد سیف فرغانى، دیوان، چاپ ذبیح‌اللّه صفا، تهران 1341ـ1344ش؛
(12) صفدى؛
(13) رضا عبداللهى، تاریخ تاریخ در ایران، تهران 1366ش؛
(14) زكریابن محمد قزوینى، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، بیروت : دارالشرق العربى، (بی‌تا.)؛
(15) حسن‌بن على قطان‌مروزى، گیهان‌شناخت، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه آیت‌اللّه العظمى مرعشی‌نجفى، چاپ محمود مرعشى، قم 1379ش؛
(16) مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشیدیاسمى، تهران 1362ش؛
(17) مسعودى، مروج (بیروت)؛
(18) محمدجواد مشكور، فرهنگ تطبیقى عربى با زبانهاى سامى و ایرانى، تهران 1357ش؛
(19) ناصرخسرو، دیوان، چاپ مجتبى مینوى و مهدى محقق، تهران 1353ش؛
(20) رفائیل نخله، غرائب اللغة العربیة، بیروت 1960؛
(21) میشائیل نعمان، الوجیز فى اللغة السریانیة (حمص 1990ـ 1991)؛
(22) یحیی‌بن ابی‌منصور، الزیج المأمونى الممتحن، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه اسكوریال، چاپ فؤاد سزگین، فرانكفورت 1406/1986؛
(23) یعقوبى، تاریخ؛


(24) Theodor Benfey and Moriz A. Stern, Ueber die Monatsnamen einiger alter Volker insbesondere der Perser, Cappadocier, Juden und Syrer, Berlin 1836;
(25) The Book of the Zodiac=Sfar Malwasia, tr. E.S. Drower, London: The Royal Asiatic Society, 1949;
(26) Danil Abramovich Chwolson, Die Ssabier und der Ssabismus, vol.1, St. Petersburg 1856;
(27) Ethel Stefana Drower and Rudolf Macuch, A Mandaic dictionary, Oxford 1963;
(28) James George Frazer, The golden bough: a study in magic and religion, London 1990, Freidrich Kart Ginzel, Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie, Leipzig 1906-1916;
(29) Aribb. Sad Kurtubi, Le Calendrier de cordoue [= کتاب الانواء], publiepar R.Dozy, accompagnee d'une traduction, francaise annotee par Ch.Pellat, Leiden 1961;
(30) Faik Resit Unat, Hicri tarihleri, Miladi tarihe, cevirme kilavuzu, Ankara 1974.

/ فرید قاسملو /