responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6079

 

حزب توده ایران ، نخستین حزب سیاسى ایران پس از شهریور 1320 و یكى از گسترده‌ترین و دیرپاترین احزاب ایران با مرام ماركسیستى ـ لنینیستى.

1) از آغاز تا انقلاب اسلامى. در پى اشغال ایران از سوى متفقین، كناره‌گیرى رضاشاه از سلطنت و آزادى شمارى از زندانیان و تبعیدیان سیاسى، جلسه مؤسسان حزب توده ایران در 7 مهر 1320، با حضور برخى از رهبران و اعضاى پیشین حزب كمونیست ایران*، تنى چند از فعالان سیاسى عصر مشروطه و عده‌اى از اعضاى گروه پنجاه‌وسه نفر*، در تهران تشكیل شد (اسكندرى، 1381ش، ص 114ـ117؛ خامه‌اى، ص250ـ251؛ كامبخش، 1360ش، ص 51) و اعضاى كمیته موقت مركزى به ریاست سلیمان محسن‌اسكندرى و عضویت ایرج اسكندرى*، جعفر پیشه‌ورى*، محمد یزدى، رضا روستا، عباس اسكندرى، مرتضى یزدى، رضا رادمنش، عبدالحسین نوشین*، محمد بهرامى، بزرگ علوى*، على امیرخیزى، على كبارى، ابوالقاسم موسوى و عبدالقدیر آزاد انتخاب شدند (خامه‌اى، ص 252؛ آوانسیان، ص 57ـ 58). طرح اساسنامه را پیشه‌ورى نوشت و طرح مرامنامه را وى و ایرج اسكندرى نوشتند (اسكندرى، 1381ش، ص 118). اگرچه سالها بعد ادعا شد كه حزب توده ایران از ابتدا حزب طبقه كارگر بوده است (كامبخش، 1350ش، ص 11؛ فروتن، ج 1، ص 33)، اما در طرح برنامه و اظهارنظرهاى اولیه، حزبى غیرطبقاتى، ملى و دموكرات، طرفدار نظام مشروطه و پایبند به قانون اساسى قلمداد می‌شد (رجوع کنید به سیاست، سال20، ش1، 4اسفند1320، ص1، ش4، 7 اسفند 1320، ص1؛ اسكندرى، 1381ش، ص114).

هدفهاى حزب عبارت بود از: حفظ استقلال و تمامیت ایران، برقرارى حكومت دموكراسى و تأمین حقوق فردى و اجتماعى، مبارزه با استبداد، اصلاحات در نحوه استفاده از زمین و بهبود وضع كشاورزان، اصلاحات اساسى در امور فرهنگى و بهدارى، برقرارى تعلیمات اجبارى و رایگان، تعدیل مالیاتها به نفع توده مردم، اصلاح امور اقتصادى و بازرگانى، توسعه صنایع و معادن و وسایل حمل‌ونقل، و ضبط اموال رضاشاه به نفع ملت ایران (سیاست، سال20، ش 3، 6 اسفند 1320، ص 1)، و به لحاظ سیاسى، مبارزه با فاشیسم و حمایت از متفقین در جنگ جهانى دوم (اسكندرى، 1381ش، ص 118؛ همو، 1353ش، ص 14؛ سیمونف، ص 11).

كمیته مركزى حزب توده با همكارى كوتاه‌مدت مصطفى فاتح و حمایت مالى شوروى و انگلیس، از بهمن 1320 تا آذر 1321 روزنامه مردم* را براى مبارزه با فاشیسم و حمایت از متفقین منتشر كرد (اسكندرى، 1381ش، ص 133ـ140؛ همو، 1353ش، ص 14ـ15) و از 4 اسفند 1320 تا 12 شهریور 1321، روزنامه سیاست را به عنوان ترجمان حزب انتشار داد (سیاست، سال20، ش1، 4 اسفند 1320؛ اسكندرى، 1353ش، ص 15). پس از آن روزنامه نامه رهبر (10 بهمن 1321 تا 14 آذر 1325) و روزنامه نامه مردم (15 دى 1325 تا 14 بهمن 1327)، به عنوان ترجمان اصلى حزب توده ایران، منتشر شد (نامه مردم، سال 4، ش 2، 16 دى 1325، ص 1؛ حدادى، ص 259ـ 268). از 1321ش تا بهمن 1327 جراید متعدد روزانه، هفتگى و ماهیانه (بشر، مردم آدینه، مردم ماهانه، مردم براى روشنفكران) در تهران انتشار یافت و در شهرستانها، شاهین، آذربایجان (هر دو در تبریز)، استوار (قم)، صورت (رشت)، اردیبهشت، راستى (مشهد)، آهنگر (اصفهان)، و صفا (مازندران) منتشر گردید (نامه رهبر، سال 1، ش 1، 10 بهمن 1321، ص 4؛ حدادى، ص 266، 275؛ الهى، ص 54ـ 55).

از مهر 1320 تا مهر 1325 افزون بر تهران، كمیته‌هاى محلى، ولایتى و ایالتى حزب در بیشتر مناطق شمالى و مركزى و جنوبى كشور تشكیل شد و گسترش یافت (زیبائى، ص 234ـ 237؛ كامبخش، 1360ش، ص 61). به منظور ساماندهى اقشار و طبقات جامعه، در اسفند 1321 اتحادیه كارگران ایران تشكیل شد (آوانسیان، ص 61ـ62؛ زیبائى، ص 237ـ238) كه در 11 اردیبهشت 1323، به همراه سه اتحادیه كارگرى دیگر، شوراى متحده مركزى اتحادیه‌هاى كارگران و زحمتكشان ایران را، به ریاست رضا روستا، تشكیل دادند كه ترجمان آن روزنامه ظفر بود (روستا، ص 63؛ لاجوردى، ص 79ـ80؛ جودت، ص 127). حزب توده همچنین سازمانهاى گوناگونى تأسیس كرد كه عبارت‌اند از: سازمان جوانان حزب توده ایران (اول فروردین 1322) كه ترجمان آن هفته‌نامه مردم براى جوانان و سپس روزنامه رزم بود (حدادى،ص271؛ منتصرى، ص 74، 85)؛ تشكیلات زنان (1322ش)، كه ترجمان آن بیدارى ما بود (بدرمنیر علوى، ص24؛ نجمى علوى، ص60ـ 62؛ هوشمندراد، ص270)؛ اتحادیه كشاورزان ایران (1321ش؛ نامه رهبر، سال 1، ش 33، 19 اسفند 1321، ص 3) و اتحادیه دهقانان ایران، با هدف متشكل كردن دهقانان و الغاى نظام ارباب رعیتى (نیك‌آئین، ص70ـ72؛ كامبخش، 1360ش، ص 81 ـ82؛ بدیع‌تبریزى،ص115ـ116). در1323ش نیزسازمان نظامیان حزب توده ایران مخفیانه تشكیل شد (زیبائى، ص623ـ 624؛ نیز رجوع کنید به هماورد، ش 2، 28 اردیبهشت 1327، ص 2).

نخستین همایش ایالتى حزب در تهران (مهر 1321)، وضع تشكیلات، امور مالى و مشى سیاسى حزب را بررسى و ماهیت طبقاتى حزب توده ایران را به عنوان حزب كارگران، دهقانان، روشنفكران و پیشه‌وران مشخص كرد. همچنین طرح برنامه و اساسنامه حزب نیز تكمیل شد. تشكیل حكومت دموكراتیك، تساوى حقوق سیاسى و اجتماعى زن و مرد، تقسیم بلاعوض املاك خالصه و بازخرید و تقسیم املاك اربابى در بین دهقانان، به ‌رسمیت شناخته شدن اتحادیه‌هاى كارگرى، و تصویب هشت ساعت كار روزانه، به طرح برنامه افزوده شد (رجوع کنید به نامه رهبر، سال 1، ش 2، 11 بهمن 1321، ص 1، 4، ش 3، 12 بهمن 1321، ص 2؛ كامبخش، 1360ش، ص 56ـ57؛ گذشته چراغ راه آینده است، ص 129). در همایش، كمیته مركزى منحل شد و كمیته ایالتى تهران با پانزده عضو، موقتآ وظایف كمیته مركزى را برعهده گرفت (خامه‌اى، ص 295؛ آوانسیان، ص110؛ اسكندرى، 1381ش، ص 126، 129).

نخستین كنگره حزب توده ایران در تابستان 1323ش برگزار شد كه در آن سیاست داخلى و خارجى، عملكرد فراكسیون پارلمانى، سازمان حزبى، امور مالى، و تفتیش، بررسى و در هر زمینه قطعنامه‌اى صادر شد. همچنین اعضاى كمیته مركزى و كمیسیون تفتیش نیز انتخاب شدند (رجوع کنید به نامه رهبر، سال2، ش353، 13 مرداد 1323، ص 1، 4، ش 359، 22 مرداد 1323، ص 1، ش 361، 24 مرداد 1323، ص 1). در این كنگره، مرامنامه، برنامه و نظامنامه حزب به تصویب رسید. مرامنامه، حزب توده ایران را حزبى دموكراتیك معرفى كرد؛ برنامه به هدفهاى حزب در مورد مبارزه سیاسى، كارگران، دهقانان، پیشه‌وران، حقوق‌زنان، فرهنگ‌عمومى و بهداشت، اموراقتصادى و مالى، و عشایر پرداخت؛ نظامنامه، با تأكید بر «اصل مركزیت و دموكراسى»، ساختار حزبی‌را منسجم‌تر و وظایف و مسئولیتهاى تشكیلاتى را مشخص كرد (رجوع کنید به همان، سال 2، ش 379، 16 شهریور 1323، ص 2؛ اسناد و دیدگاه‌ها، ص 64ـ72).

در سالهاى 1321 تا 1323ش فعالیتهاى سیاسى حزب توده ایران عمدتآ عبارت بود از: موضع انتقادى به حضور مستشاران امریكایى در ایران و سپس مخالفت با آن (كامبخش، 1323ش، ص1ـ2؛ رادمنش، ص1)؛ مبارزه با تشكیل جبهه آزادى (تشكلى از مدیران جراید، براى مقابله با سانسور و مبارزه با انحراف از قانون اساسى كه در 27 تیر 1322 تشكیل شد؛ نامه رهبر، سال1، ش127، 31 تیر 1322، ص 1، ش 129، 3مرداد 1322، ص 1؛ كامبخش، 1360ش، ص 67)؛ مبارزه با سیدضیاءالدین طباطبائى و متحدانش؛ و شركت در انتخابات دوره چهاردهم مجلس شوراى ملى، كه با انتخاب هشت تن از آنان، فراكسیون توده را در مجلس تشكیل دادند (اسكندرى، 1381ش، ص160ـ 161؛ كامبخش، 1360ش، ص 64ـ65). فراكسیون توده درباره قانون كار، تجدیدنظر در قانون استخدام، تجدیدنظر در قانون انتخابات، تساوى حقوق زنان، اصلاح دادگسترى و اصلاحات ارضى طرحهایى به مجلس عرضه كرد (كامبخش، 1350ش، ص 15). در 1323ش، پس از برملا شدن وعده‌هاى دولت ساعد مبنى بر واگذارى امتیاز نفت شمال به شركتهاى امریكایى، فراكسیون حزب توده با دادن امتیاز به دولتهاى خارجى مخالفت كرد؛ اما با اعلام تمایل دولت شوروى براى كسب این امتیاز، حزب توده موضع خود را تغییر داد و خواستار واگذارى امتیاز نفت شمال به شوروى شد (نامه رهبر، سال2، ش402، 21 مهر 1323، ص1ـ2؛ اسكندرى، 1381ش، ص168ـ 169؛ خامه‌اى، ص 343ـ 348؛ گذشته چراغ راه آینده است، ص 214ـ215).

در مرداد 1324، 25 نفر از اعضاى سازمان نظامیان حزب توده ایران، بدون اطلاع كمیته مركزى، در مشهد بر ضد دولت قیام كردند كه پس از شكست قیام (29 مرداد 1324)، كمیته مركزى آن را محكوم كرد (افق آسیا، ش 1، 8 شهریور 1324، ص 1؛ براى آگاهى از چگونگى قیام رجوع کنید به تفرشیان، ص 48ـ56؛ شفائى، ص 69ـ130). با این حال، در كشور حكومت نظامى اعلام شد و دفتر حزب توده ایران و تشكلهاى وابسته به آن در تهران و برخى از شهرها موقتاً تصرف و جراید آن توقیف شد. عده‌اى از افسران توده‌اى نیز در باشگاه افسران در كرمان زندانى شدند (گذشته چراغ راه آینده است، ص 252ـ254؛ خسروپناه، 1377ش، ص 65ـ71).

در 12 شهریور 1324 با تشكیل فرقه دموكرات آذربایجان* در تبریز، كمیته ایالتى آذربایجانِ حزب توده، بدون اجازه رهبرى حزب، به آن پیوست. كمیته مركزى حزب توده ایران در نامه‌اى به كمیته مركزىِ حزبِ كمونیستِ شوروى، مخالفت خود را با تشكیل این فرقه اعلام كرد، اما زیر فشار دولت شوروى و حزب كمونیست این كشور، ناگزیر فرقه دموكرات آذربایجان را به رسمیت شناخت و از این فرقه و دولت خودمختار آن (21 آذر 1324 تا 21 آذر 1325) حمایت كرد (كشاورز، ص 31ـ32؛ اسكندرى، 1381ش، ص 567ـ569؛ آوانسیان، ص 227؛ یگورُوا، ص 104ـ106).

حزب توده ایران از نخست‌وزیر، احمد قوام، كه اعلام كرده بود مسئله نفت را با شوروى و مسئله آذربایجان را با نمایندگان آن حل می‌كند، حمایت نمود و در دولت ائتلافى وى شركت كرد و سه عضو كمیته مركزى آن مسئولیت وزارتخانه‌هاى بهدارى (یزدى)، فرهنگ (كشاورز) و بازرگانى و پیشه و هنر (اسكندرى) را برعهده گرفتند (نامه رهبر، سال 4، ش 781، 11 مرداد 1325، ص 1؛ اسكندرى، 1381ش، ص 197). كمیته مركزىِ حزب توده دلیل شركت در كابینه ائتلافى را فراهم بودن شرایط براى اجراى برنامه حزب، تصفیه دستگاه دولتى و به كار بردن آن به نفع ملت (نامه رهبر، سال 4، ش 782، 13 مرداد 1325، ص 6)، و علت كناره‌گیرى از كابینه ائتلافى را بی‌توجهى قوام به اعتراض حزب توده ایران از تهاجم به مؤسسات كارگرى و آزادی‌خواه، تشكیل كمیسیون نظارت بر انتخابات مجلس شورا از اعضاى حزب دموكرات ایران و شناسایى نهضت جنوب اعلام كرد (اسكندرى، 1381ش، ص 197ـ201؛ گذشته چراغ راه آینده است، ص 407ـ410، 421ـ423).

فروپاشى دولت خودمختار آذربایجان در 21 آذر 1325، موجب جدایى بسیاری‌از اعضا و فعالان حزب و اعتراض‌اعضاى باقی‌مانده به رهبرى حزب توده ایران شد (خامه‌اى، ص 568ـ 569؛ فروتن، ج 1، ص 138). مهم‌ترین انتقادهاى معترضان به سیاست حزب، در مورد فرقه دموكرات آذربایجان و دولت آن، پیروى از سیاست شوروى، چپ‌رویهاى رهبران و مسئولان حزب، اعتماد به قوام و شركت در كابینه ائتلافى و بی‌توجهى به انتقاد در داخل حزب بود (گذشته چراغ راه آینده است، ص 463؛ خامه‌اى، ص 570). تشكیل هیئت اجرائیه موقت براى اداره حزب، و انتقادهاى این هیئت از سیاست و عملكرد حزب در 1324ـ1325ش، و تأكید بر تصفیه تشكیلات و رعایت برنامه و اجراى اساسنامه حزبى، وحدت حزب توده را حفظ كرد، اما اختلافها و دسته‌بندیهاى درون حزب از بین نرفت و هر جناح براى اصلاح حزب برنامه‌اى داد (نامه مردم، سال 4، ش 3، 17 دى 1325، ص 1؛ گذشته چراغ راه آینده است، ص 469ـ471؛ خامه‌اى، ص 572ـ573، 579ـ582). در 13 دى 1326 گروهى از آنان به رهبرى خلیل ملكى* از حزب توده ایران انشعاب كردند و «جمعیت سوسیالیست توده‌ى ایران» را تشكیل دادند (خامه‌اى، ص 582ـ584، 591ـ 593، 668ـ 669؛ گذشته چراغ راه آینده است، ص 471).

دومین كنگره حزب توده در 5 اردیبهشت 1327 برگزار شد. هیئت اجرائیه موقت درباره اوضاع جهان و ایران، وضع عمومى حزب، فعالیت و مواضع سیاسى و تشكیلاتى حزب در فاصله دو كنگره، گزارش داد و با صدور قطعنامه، عملكرد و مواضع سیاسى رهبرى حزب را تأیید كرد. این كنگره همچنین مسئله انشعاب را بررسى كرد و با صدور قطعنامه‌اى آن را «عمل خائنانه» دانست. از دیگر موضوعاتى كه در كنگره بررسى شد، فعالیت آموزشى و تبلیغاتى حزب، عملكرد تشكیلات حزب و تشكلهاى وابسته به حزب بود. همچنین كنگره اساسنامه جدید را تصویب و اعضاى اصلى و مشاور كمیته مركزى حزب توده ایران را انتخاب كرد (رجوع کنید به اسناد و دیدگاه‌ها، ص 119ـ162؛ كامبخش، 1360ش، ص 127ـ129؛ زیبائى، ص 389). در اولین پلنومِ (مجمع) كمیته مركزى، اعضاى هیئت دبیران، هیئت اجرائیه و اعضاى تفتیش كل، هیئت سیاسى و هیئت تشكیلاتى معین شدند (زیبائى، ص 419ـ421).

در پى سوءقصد به جان محمدرضا شاه پهلوى در 15 بهمن 1327، به‌سبب انتساب آن به حزب توده ایران، حزب منحل شد، مأموران حكومت‌نظامى دفاتر آن را در سراسر ایران تصرف كردند (اطلاعات، سال 23، ش 6854، 17 بهمن 1327، ص 1)، نه تن از اعضاى كمیته مركزى و عده‌ای‌از اعضاى حزب بازداشت شدند (مانى، ص 13ـ14، 20، 43ـ44)، رادمنش و طبرى و كشاورز نیز به شوروى مهاجرت كردند (طبرى، 1367ش، ص 85ـ86). سالها بعد مشخص شد كه كیانورى از اقدام ناصر فخرآرایى (ضارب شاه) اطلاع داشته و او را تشویق كرده است (پنج گلوله براى شاه، ص 84ـ 85، 90ـ91؛ مرتضى زربخت، ص 216ـ 222). در تابستان 1328ش، حزب براى ادامه فعالیت، كمیته پنج نفرى را تشكیل داد كه این كمیته، تشكیلات تهران و شهرستانها را مخفیانه سامان می‌داد (فروتن، ج 1، ص 179ـ 180). در همان سال روزنامه مردم (ترجمان حزب) و رزم (ترجمان سازمان جوانان) مخفیانه منتشر شد (گذشته چراغ راه آینده است، ص 525؛ كامبخش، 1360ش، ص 161، 165).

از 26 اردیبهشت 1329 كه سازمان دانشجویان دانشگاه تهران تشكیل شد (هراز، ص 94) و نیز در جریان جنبش ملى كردن صنعت نفت، به‌تدریج سازمانهاى علنى حزب توده به‌وجود آمد، كه از آن جمله بود: جمعیت ایرانى هواداران صلح، ترجمان آن روزنامه مصلحت (رجوع کنید به جهان ما، سال 1، ش 6، 8مرداد 1329، ص 4، ش 8، 29 مرداد 1329، ص 1)؛ جمعیت ملى مبارزه با شركت نفت جنوب، كه بعدها به جمعیت ملى مبارزه با استعمار تغییرنام یافت، ترجمان آن روزنامه شهباز (نوید آینده، سال 1، ش 5، 24 بهمن 1329، ص 1)؛ سازمان زنان ایران، ترجمان آن جهان زنان (هوشمندراد، ص 271ـ 272)؛ كانون جوانان دموكرات ایران، ترجمان آن جوانان دموكرات (منتصرى، ص 83ـ84؛ زرشناس، ص170)؛ انجمن كمك به دهقانان، ترجمان آن روزنامه انتقاد (مؤمنى، 1359ش، ص 105؛ سیر كمونیسم در ایران، ص 321) و جمعیت مبارزه با بی‌سوادى (كبوتر صلح، ش 2، 1 خرداد 1330، ص 2). سازمان افسران حزب توده ایران و سازمان درجه‌داران حزب توده ایران نیز تشكلهاى مخفى حزب بودند (خسروپناه، 1377ش، ص117ـ 120؛ همو، 1380ش، ص 338ـ344). در میان روزنامه‌هاى علنى، كه با حزب توده ایران رسمآ ارتباط نداشتند، بسوى آینده بود كه عملا ترجمان علنى حزب بود و طى چهار سال انتشار، با وجود توقیفهاى مكرر، با تغییر نام توانست همچنان منتشر شود (كامبخش، 1360ش، ص 174؛ حدادى، ص 271، 273). سازمان افسران حزب توده ایران موفق شد در آذر 1329 اعضاى كمیته مركزى و خسرو روزبه را از زندان قصر فرارى دهد (فروتن، ج 1، ص 193ـ197؛ زیبائى، ص 569ـ 570). پس از فرار از زندان، كمیته موقتى كه در زندان تشكیل شده بود، منحل و رهبرى مخفى حزب تشكیل گردید، با این تركیب: بهرامى، یزدى، كیانورى، جودت، قاسمى، فروتن، بقراطى و علوى (كیانورى، 1372ش، ص 218).

با آغاز نهضت ملى شدن صنعت نفت، حزب توده ایران جبهه ملى را «وابسته به استعمارگران امریكایى» (روشن، ص 17) و «مجرى نظریات استعمارى» دانست (بسوى آینده، سال 1، ش 164، 26 آبان 1329، ص 1، ش 174، 8 آذر 1329، ص 4) و شعار «الغاى بی‌قید و شرط امتیاز نفت جنوب» را در برابر شعار «ملى كردن صنعت نفت در سراسر كشور» مطرح كرد (گذشته چراغ راه آینده است، ص 566؛ امیر خسروى، ص265). پس‌از تصویب قانون ملى شدن صنعت‌نفت ( 29 اسفند 1329) و به نخست‌وزیرى رسیدن دكتر مصدق، حزب توده ایران از دولت او به عنوان «دولت ضد ملى دكتر مصدق» یاد می‌كرد (شجاعت، سال 1، ش 1، 26 تیر 1330، ص 1) كه آشكارا «به منافع ملت» خیانت‌می‌كند (گذشته چراغ راه آینده‌است،ص592). افزون بر آن، حزب توده و تشكلهاى وابسته به آن، با برپایى تظاهرات و سخنرانیها، با دولت دكتر مصدق مقابله می‌كردند (همان، ص 586، 596، 607؛ كامبخش، 1360ش، ص 196ـ 197، 199، 203ـ204)، ولى پس از واقعه 9 اسفند 1331 (توطئه دربار براى قتل دكتر مصدق)، حزب توده موضع خود را تغییر داد و سیاست پشتیبانى از دولت مصدق را در پیش گرفت (گذشته چراغ راه آینده است، ص 632؛ كامبخش، 1360ش، ص224ـ226؛ روشن، ص18ـ21؛ فروتن، ج1، ص230ـ231).

در پاییز 1331ش حزب توده، با انتشار جزوه «برنامه‌ى حزب توده‌ى ایران براى مرحله كنونى از تكامل اجتماعى كشور ما»، رسماً حزب توده را حزب طبقه كارگر و داراى جهان‌بینى ماركسیستى ـ لنینیستى دانست و وظیفه حزب را برانداختن نظام سلطنتى، تغییر قانون اساسى، تقسیم بلاعوض املاك زراعى، تشویق سرمایه‌هاى داخلى براى توسعه صنایع، و استقرار دموكراسى توده‌اى اعلام كرد (گذشته چراغ راه آینده است، ص 633).

رهبرى حزب توده كه از طریق سازمان افسران از تلاشهاى ارتش براى سرنگونى دولت مصدق با خبر می‌شد و از شهریور 1331 در جراید علنى خود آن را افشا می‌كرد، كودتاى 25 مرداد 1332 را به دكتر مصدق اطلاع داد و كودتا خنثى شد (امیرخسروى، ص524؛ كیانورى، 1372ش، ص266؛ جوانشیر، 1359ش، ص 222ـ226). از 25 تا 27 مرداد 1332، حزب توده ایران خواستار اعلام جمهورى دموكراتیك شد و اعضاى حزب در تظاهرات برضد شاه، كه از كشور خارج شده بود، فعالانه مشاركت داشتند (رجوع کنید به امیرخسروى، ص 576ـ577، 581ـ582؛ كیانورى، 1372ش، ص 267ـ 268؛ جزنى، بخش 2، فصل 1، ص 42ـ43). در 28 مرداد 1332 هیئت اجرائیه حزب توده ایران، كه دچار دسته‌بندى و اختلاف بود (آذرنور، ص :14 «نامه مشترك دكتر بهرامى، دكتر جودت و دكتر یزدى»)، اقدامى نكرد و پس از آن نیز، با وجود تشكیل ستاد مقابله با كودتا (رجوع کنید به كتاب سیاه، ص 91ـ92؛ كیانورى، 1372ش، ص 295)، طرح جنگ چریكى و تلاش براى اتحاد با ایل قشقایى كه از هواداران دولت دكتر مصدق بودند (زیبائى، ص 601ـ603، 621؛ كیانورى، 1372ش، ص 298ـ300)، خرابكارى در پادگان قلعه‌مرغى براى جلوگیرى از حمله به قشقاییها (اكتشافى، ص 76ـ79؛ زیبائى، 603ـ604؛ نصیرى، ص 103ـ104)، نارنجك‌سازى (اكتشافى، ص 91ـ92؛ بانى سعید، ص 112ـ114) و تظاهرات مقطعى، حزب توده نتوانست در اوضاع تغییرى ایجاد كند و به‌تدریج اعضا و شمارى از رهبران حزب، به‌ویژه پس از كشف سازمان افسران حزب توده ایران در شهریور 1333 (آذرنور، ص 91ـ92)، بازداشت و عده‌اى نیز اعدام شدند (رجوع کنید به نامور، ص 39ـ42، 46؛ حصارى، ص 333ـ334، 337ـ338؛ آبراهامیان، ص 134ـ135، 137ـ 138) و عده‌اى از اعضا و نیز كیانورى و جودت به خارج رفتند و تا 1336ش تشكیلات حزب توده در بیشتر مناطق كشور متلاشى شد (رجوع کنید به كیانورى، 1372ش، ص 346، 350ـ 351؛ سیر كمونیسم در ایران، ص 481ـ482).

تشدید اختلاف‌نظر و چند دستگى در رهبرى و بی‌اعتمادى اعضا به رهبران حزب توده ایران موجب شد بسیارى از اعضایى كه در خارج از ایران به سرمی‌بردند، خواهان تشكیل «مجلس صلاحیت‌دار» براى رسیدگى به كار حزب شوند. با موافقت كمیته مركزى، پلنوم چهارم (پلنوم وسیع) حزب از 5 تا 26 تیر 1336 در مسكو تشكیل شد (ناصر زربخت، ص 45ـ46، 52، 56؛ تربتى، ص 85ـ86؛ كیانورى، 1372ش، ص 366ـ367). پلنوم، سیاست و عملكرد رهبرى حزب را راجع به جبهه ملى، دكتر مصدق، نهضت ملى شدن صنعت نفت، عدم تحرك در قبال كودتاى 28 مرداد، تصمیمات «ماجراجویانه» پس از كودتا، كشف سازمان افسران و ماهیت اختلافات در دستگاه رهبرى حزب، بررسى و در هر زمینه قطعنامه‌اى صادر كرد. سپس علل و عوامل خطاها و ماهیت آنها را مشخص و از آنها به شدت انتقاد كرد (رجوع کنید به اسناد تاریخى جنبش كارگرى...، ج 1، ص 373ـ 374؛ اسناد و دیدگاه‌ها، ص 361ـ363، 375ـ382). با این حال، بحران در حزب توده تداوم یافت (هیوا، ص 7ـ8، 10ـ 11؛ مسایل‌حزبى، ش 6، بهمن 1337، ص 18ـ20، ش 7، خرداد 1338، ص 1ـ3) ولى پس از آن امكان فعالیت دوباره حزب توده ایران در خارج فراهم شد. در پاییز 1336ش، رهبرى حزب توده از مسكو به لایپزیك در آلمان شرقى منتقل شد. در همان زمان رادیو «پیك ایران» ابتدا در برلین، بدون اعلام پیوند با حزب توده، آغاز به كار كرد و از 1339ش تا 1355ش برنامه‌هاى آن از صوفیه، در بلغارستان، به عنوان صداى حزب توده ایران پخش شد (كیانورى، 1372ش، ص377، 380ـ 381، 486ـ487؛ نورمحمدى، ص 114ـ117؛ كیهان، ش10081، 12 بهمن 1355، ص 3). نشریات حزب نیز ــ مانند صبح امید، مردم (ترجمان كمیته مركزى) و دنیا (ترجمان نظرى و سیاسى حزب)ــ در دوره مهاجرت فعالیت خود را آغاز كردند (كیانورى، 1372ش، ص 381؛ طبرى، 1367ش، ص 186).

حزب توده براى ایجاد وحدت رهبرى و سازمانى، وحدت با فرقه دموكرات آذربایجان را در پلنوم پنجم (اسفند 1336) تأیید كرد كه در پلنوم هفتم (در 1339ش) به تصویب رسید (اسناد و دیدگاه‌ها، ص 383ـ384، 393ـ394؛ كیانورى، 1372ش، ص 387). به منظور عملى شدن وحدت فرقه دموكرات آذربایجان و حزب توده ایران، در مرداد 1339 كنفرانس وحدت برگزار شد و برنامه و اساسنامه مصوب پلنوم هفتم، با اصلاحات جزئى، به تصویب كنفرانس رسید (رجوع کنید به اسناد و دیدگاه‌ها، ص 406ـ410). برنامه مصوب پلنوم هفتم و كنفرانس وحدت، ایران را به سبب سلطه امپریالیسم و بقایاى مناسبات ارباب ـ رعیتى، «كشورى عقب‌مانده، نیمه‌مستعمره و نیمه‌فئودال» دانست كه در مرحله «انقلاب دموكراتیك نوین»، با مضمون ضد امپریالیستى و ضد نظام ارباب ـ رعیتى، قرار دارد و وظیفه اساسى انقلاب را از بین بردن نفوذ امپریالیسم، ریشه‌كن كردن نظام ارباب ـ رعیتى و استقرار جمهورى دموكراتیك دانست و هدف نهایى حزب توده ایران را «ساختمان جامعه سوسیالیستى در ایران» اعلام كرد (همان، ص 415ـ417).

در سالهاى 1337ـ1340ش بقایاى تشكیلات حزب توده در ایران (كمیته كردستان، آذربایجان، فارس و اصفهان) كشف شد و اعضاى آن بازداشت و پنج تن از اعضاى كمیته آذربایجان اعدام شدند (جزنى، بخش 2، فصل 1، ص 89ـ90؛ كیهان، ش 5052، 14 اردیبهشت 1339، ص 5). در آبان 1340، پس از دستگیرى فریدون یزدى و حسین یزدى، كه اسناد كمیته مركزى حزب را از خانه رادمنش (دبیر اول حزب و رئیس شعبه ایران) دزدیده و در اختیار مأموران ساواك در برلین گذاشته‌بودند، موقعیت رادمنش به مخاطره افتاد ولى در پلنوم دهم (29فروردین 1341)، با مداخله شوروى، رادمنش ابقا، هیئت اجرائیه تعطیل و اداره حزب به بورو (دفتر سیاسى)ى موقت (رادمنش، اسكندرى و كامبخش) واگذار شد (كیانورى، 1372ش، ص 393ـ395؛ نورمحمدى، ص 35، 37؛ اسكندرى، 1381ش، ص 334ـ336، 349).

با آغاز برنامه اصلاحات در حكومت پهلوى در اوایل دهه 1340ش، حزب توده ایران آن را ناشى از الزامات جامعه ایران و اوضاع بین‌المللى و به منظور تثبیت حكومت شاه دانست و اصلاحات‌ارضى را طلیعه پایان فئودالیسم در ایران ارزیابى نمود. اما به علت تناقض «محتواى اجتماعى و سیاسى» انقلاب سفید با محتواى اقتصادى آن، اصلاحات ارضى را ناكافى و «نیم‌بند» دانست (طبرى، 1341ش، ص 6ـ9؛ همو، 1342ش، ص3ـ4).

به گفته كیانورى (1372ش، ص 428) حزب توده ایران، با آغاز نهضت امام خمینى در خرداد 1342 از آن پشتیبانى كرد و رادیو پیك ایران واقعه پانزدهم خرداد 1342 را تظاهرات مردمِ به جان آمده از دیكتاتورى شاه كه «عناصر ارتجاعى» مخالفِ اصلاحات نیز در آن شركت كرده بودند، ارزیابى نمود (تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج 2، سند ش 124/4) و سخنرانى آیت‌اللّه خمینى در مدرسه فیضیه را پخش كرد (كیانورى، 1372ش، ص 428ـ429).

در پى تشدید اختلاف احزاب كمونیست چین و شوروى و نیز در ادامه بحران در حزب توده ایران، عده‌اى از اعضاى حزب توده در اروپاى غربى كه رهبرى حزب و مشى آن را سازش‌كارانه و غیرانقلابى می‌دانستند، در پیروى از دیدگاههاى مائوتسه تونگ (رهبر چین)، در 1342ش از حزب توده ایران انشعاب كردند و در 1343ش «سازمان انقلابى حزب توده ایران» در خارج از كشور را تشكیل دادند كه حدود 90% اعضاى حزب توده در اروپاى غربى به آن پیوستند (خانبابا تهرانى، ص 130؛ لاشائى، ص 33، 39؛ كیانورى، 1372ش، ص 432ـ 435، 440). به گفته كیانورى (1372ش، ص 440)، انشعاب مائوئیستها بزرگ‌ترین انشعاب در تاریخ حزب بوده است. پلنوم یازدهم كمیته مركزى حزب توده ایران (30 دى 1343) در موضع‌گیرى نسبت به اختلاف در جنبش جهانى كمونیستى، اسناد جلسات مشاوره احزاب كمونیست و كارگرى (1336ش/ 1957 و 1339ش/ 1960) و كنگره‌هاى 20 و 22 حزب كمونیست شوروى را، كه در انتقاد از لطمه حزب كمونیست چین به وحدت نهضت كمونیستى و كارگرى بود، تصویب و مخالفت خود را با مواضع حزب كمونیست چین و حزب كار آلبانى اعلام كرد و انشعاب سازمان انقلابى را نتیجه مداخله و تبلیغات حزب كمونیست چین دانست (اسناد و دیدگاه‌ها، ص 482، 486ـ 489، 545). پلنوم به رغم مخالفت بیشتر اعضا، زیرفشار نمایندگان حزب كمونیست شوروى، قاسمى و فروتن را كه با مواضع حزب كمونیست شوروى مخالف بودند از كمیته مركزى اخراج كرد (اسكندرى، 1381ش، ص 312ـ314؛ كیانورى، 1372ش، ص 430ـ431؛ فروتن، ج 2، ص 437ـ 451؛ طبرى 1367ش، ص 236ـ237). موقعیت حزبى عباس سغایى (از مائوئیستها و از مخالفان حزب كمونیست شوروى) نیز به حال تعلیق درآمد (فروتن، ج 2، ضمیمه 3، نامه على امیرخیزى، ص 569). عده‌اى از اعضاى حزب در شهر دوشنبه و پراگ به این تصمیم اعتراض كردند (ناصر زربخت، ص 116ـ 118؛ تربتى، ص 123). در پى این تصمیم فروتن و سغایى و قاسمى به اروپاى غربى رفتند و به سازمان انقلابى پیوستند (فروتن، ج 2، ص 467ـ468؛ نورمحمدى، ص 97ـ98؛ خانبابا تهرانى، ص 134ـ136).

در آغاز دهه 1340ش، چند گروه هوادار حزب توده ایران، بدون ارتباط با رهبرى حزب، در ایران تشكیل شد؛ از جمله «كمیته انقلابى حزب توده ایران» (مسیح‌اللّه ذوالقدرى، گاگیك آوانسیان، ابوالفضل سلیمى) كه در 1340ش تشكیل شد و در 1342ش با كشف كمیته، اعضاى آن زندانى شدند. ترجمان آن روزنامه روزبه بود (چپ در ایران به روایت اسناد ساواك، ج 1، ص 53، 60ـ61، 63ـ64، 69) و گروههاى متحده (متشكل از گروه ارانى، گروه پیوند، گروه آرش، گروه توده) كه در 1345ش دستگیر شدند (جزنى، بخش 2، فصل 1، ص 100). تشكیلات حزب توده در ایران معروف به تشكیلات تهران را عباسعلى شهریاری‌نژاد (معروف به اسلامى و شهریارى)، عامل نفوذى ساواك، تشكیل داد (كیانورى، 1372ش، ص 447ـ449). به رغم نشانه‌ها و شایعه وابستگى شهریارى به ساواك و اعلام آن به رادمنش، دبیر اول حزب توده ایران (رجوع کنید به مؤمنى، 1385ش، ص 38، 40؛ مرتضى زربخت، ص 248؛ اسناد و دیدگاه‌ها، ص 581ـ582) و سوءظن برخى رهبران حزب توده به شهریارى و هشدار نمایندگان حزب كمونیست شوروى (كیانورى، 1372ش، ص448، 455ـ457؛ اسكندرى، 1381ش، ص 351ـ354؛ طبرى، 1367ش، ص 256ـ257)، شهریارى تا 1349ش در رأس تشكیلات تهران و تشكیلات جنوب بود و افزون بر توده‌ایها، برخى گروههاى مخفى چپ را به ساواك معرفى كرد (واحدی‌پور، ص239ـ241). افشاى ماهیت شهریارى ــكه با تبلیغات گسترده برضد حزب توده ایران همراه شد (مردم، ش67، دى 1349، ص 2، 8)ــ موجب بركنارى رادمنش از مسئولیتهاى حزبى و انتصاب اسكندرى به دبیر اولى حزب شد (اسكندرى، 1381ش، ص363؛ اسناد و دیدگاه‌ها، ص584).

در دهه 1340ش حزب توده ایران خواستار سرنگونى شاه و تشكیل جمهورى دموكراتیك و ملى شد. حزب همچنین مبارزه در راه تأمین آزادیها و حقوق دموكراتیك مندرج در قانون اساسى و اعلامیه جهانى حقوق بشر را عمده‌ترین محتواى مبارزات مردم ایران دانست و تشكیل جبهه متحد ضددیكتاتورى و ضداستعمار را خواستار شد (مردم (ماهنامه)، دوره 6، ش 18، شهریور 1345، ص 2ـ6، ش 44، آذر 1347، ص 1ـ2، ش 62، مرداد 1349، ص 1، 3). از 1353ش به بعد، سرنگونى حكومت شاه از طریق «اتحادِ عملِ» نیروهاى مخالف حكومت، هدفِ مبرمِ حزب توده ایران شد (سپهر، ص 4ـ5) و بر این اساس برنامه جدید حزب توده ایران در پلنوم پانزدهم كمیته مركزى در تیر 1354 به تصویب رسید (اسناد و دیدگاه‌ها، ص 651). پس از آن، چندین گروه و هسته طرفدار حزب توده در ایران مخفیانه تشكیل شد كه مهم‌ترین آنها سازمان نوید (ترجمان آن روزنامه نوید) بود (سیاست و سازمان حزب توده، ج 1، ص 210ـ213؛ مهرگان، ص 901ـ902؛ كیانورى، 1372ش، ص 474ـ476).

مبارزه ایدئولوژیك حزب توده ایران با سازمان چریكهاى فدایى خلق ایران (رجوع کنید به جوانشیر، 1351ش، ص 1؛ كیانورى، 1353ش، ص 1ـ10؛ «پیام به چریك‌هاى فدایى خلق»، ص 2ـ7؛ اخگر، ص 745ـ755) درباره چگونگى مبارزه با نظام سیاسى در ایران موجب شد در 1356ش عده‌اى از سازمان چریكهاى فدایى خلق ایران منشعب و به حزب توده ایران متمایل شوند (مواضع ایدئولوژیك انشعاب، ص 1ـ2؛ بهروز، ص 87).

با آغاز انقلاب اسلامى، حزب توده ایران خواستار تشكیل جبهه ضد دیكتاتورى «براى سرنگون ساختن رژیم استبدادى محمدرضا شاه» و اعلام جمهورى در ایران شد (كیانورى، 1357ش، ص 72؛ نوید، سال 3، ش 44، 18 شهریور 1357، ص 1). در 23 دى 1357 در جلسه هیئت اجرائیه حزب توده ایران، به خواست حزب كمونیست شوروى، اسكندرى از مسئولیت حزبى خود بركنار و كیانورى دبیر اول حزب شد (كیانورى، 1372ش، ص 497؛ اسكندرى، 1381ش، ص 397ـ 399) و در 27 دى در اعلامیه‌اى، رهبرى آیت‌اللّه خمینى و تشكیل جمهورى اسلامى ایران را پذیرفت (نوید، سال 4، ش 67، 7 بهمن 1357، ص 1ـ2).


منابع :
(1) ارواند آبراهامیان، اعتراضات شكنجه‌شدگان، ترجمه رضا شریفها، سوئد 1382ش؛
(2) فریدون آذرنور، مصاحبه اختصاصى نشریه راه آزادى با فریدون آذرنور درباره حوادث 28 مرداد 1332، (بی‌جا) 1372ش؛
(3) اردشیر آوانسیان، خاطرات سیاسى، به كوشش على دهباشى، تهران 1378ش؛
(4) مسعود اخگر، «استراتژى شكست»، در اسناد و دیدگاه‌ها: حزب توده ایران از آغاز پیدایى تا انقلاب بهمن 1357، (بی‌جا): حزب توده ایران، 1360ش؛
(5) ایرج اسكندرى، «حزب توده ایران در گیرودار مبارزات سیاسى نخستین سال تأسیس»، دنیا، دوره 3، سال 1، ش 7 (دى 1353)؛
(6) همو، خاطرات ایرج اسكندرى: دبیر اول حزب توده ایران (1349ـ 1357)، تهران 1381ش؛
(7) اسناد تاریخى جنبش كارگرى، سوسیال ـ دموكراسى و كمونیستى ایران، ج 1، به كوشش خسرو شاكرى، فلورانس 1974؛
(8) اسناد و دیدگاه‌ها: حزب توده ایران از آغاز پیدایى تا انقلاب بهمن 1357، (بی‌جا): حزب توده ایران، 1360ش؛
(9) پرویز اكتشافى، خاطرات سرگرد هوایى پرویز اكتشافى، به كوشش حمید احمدى، تهران 1381ش؛
(10) حسین الهى، احزاب و سازمانهاى سیاسى و عملكرد آنها در خراسان (32ـ 1320)، مشهد 1382ش؛
(11) بابك امیرخسروى، نظر از درون به نقش حزب توده ایران: نقدى برخاطرات نورالدین كیانورى، تهران 1375ش؛
(12) مختار بانی‌سعید، «سازمان افسران حزب توده ایران و تشكیلات نارنجك‌سازى (1)»، در سازمان افسران حزب توده ایران از درون و درباره سازمان درجه‌داران حزب توده ایران، به كوشش محمدحسین خسروپناه، تهران: پیام امروز، 1380ش؛
(13) شمس‌الدین بدیع تبریزى، مناسبات ارضى در ایران معاصر، ترجمه غلامحسین متین، (تهران) 1360ش؛
(14) پنج گلوله براى شاه: گفت و شنود محمود تربتى سنجابى با عبداللّه ارگانى، تهران: خجسته، 1381ش؛
(15) «پیام به چریك‌هاى فدایى خلق»، دنیا، دوره 3، سال 1، ش 5 (آبان 1353)؛
(16) تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، مؤلف: جواد منصورى، تهران : مركز اسناد انقلاب اسلامى، 1377ـ 1378ش؛
(17) محمد تربتى، از تهران تا استالین‌آباد، بركلى، كالیفرنیا 1379ش؛
(18) ابوالحسن تفرشیان، قیام افسران خراسان، تهران 1359ش؛
(19) بیژن جزنى، طرح جامعه‌شناسى و مبانى استراتژى جنبش انقلابى خلق ایران، بخش :2 تاریخ سی‌ساله سیاسى، فصل 1، (تهران) 1357ش؛
(20) ف. م. جوانشیر، تجربه 28 مرداد: نظرى به تاریخ جنبش ملى شدن نفت ایران، تهران 1359ش؛
(21) همو، چریكهاى خلق چه می‌گویند؟، (بی‌جا) 1351ش؛
(22) حسین جودت، «حزب توده ایران و جنبش سندیكائى كارگران ایران»، در چهل سال در سنگر مبارزه حزب توده ایران، (بی‌جا): حزب توده ایران، 1360ش؛
(23) چپ در ایران به روایت اسناد ساواك: كادرهاى حزب توده، تهران: وزارت اطلاعات، مركز بررسى اسناد تاریخى، 1382ش؛
(24) بهمن حدادى، «مطبوعات توده‌اى: 40 سال روشنگرى، رزمجویى، وحدت‌طلبى، سازماندهى علیه امپریالیسم و ارتجاع»، در چهل سال در سنگر مبارزه حزب توده ایران، همان؛
(25) هوشنگ حصارى، «یادنامه شهیدان توده‌اى»، در همان؛
(26) انور خامه‌اى، خاطرات سیاسى، تهران 1372ش؛
(27) مهدى خانبابا تهرانى، نگاهى از درون به جنبش چپ ایران، (گفتگو كننده): حمید شوكت، تهران 1380ش؛
(28) محمدحسین خسروپناه، «درباره سازمان درجه‌داران حزب توده ایران»، در سازمان افسران حزب توده ایران از درون، همان؛
(29) همو، سازمان افسران حزب توده ایران: 1323ـ 1333، تهران 1377ش؛
(30) رضا رادمنش، «الغاء اختیارات دكتر میلسپو»، مردم براى روشنفكران، سال 2، ش 19، دى 1323؛
(31) رضا روستا، «شوراى متحده مركزى وارث سنّت سی‌ساله نهضت كارگرى در ایران است»، رزم، ش 1 (تیر 1327)؛
(32) روشن، «مناسبات حزب توده ایران و جبهه ملى در سال‌هاى 28ـ1332»، مسایل حزبى، ش 7 (خرداد 1338)؛
(33) مرتضى زربخت، خاطراتى از سازمان افسران حزب توده ایران، گفتگو كننده: حمید احمدى، تهران 1382ش؛
(34) ناصر زربخت، گذار از برزخ: خاطرات یك توده‌اى در مهاجرت، تهران 1380ش؛
(35) كیومرث زرشناس، «سازمان جوانان توده ایران، فرزند خلف حزب توده ایران»، در چهل سال در سنگر مبارزه، همان؛
(36) على زیبائى، كمونیزم در ایران، یا، تاریخ مختصر فعالیت كمونیستها در ایران، (تهران ?1343ش)؛
(37) ا.سپهر، «سرنگون كردن رژیم ضد ملى، ضد دموكراتیك و تجاوزگر موجود هدف مبرم جنبش انقلابى ایران است»، دنیا، دوره 3، سال 1، ش 1، تیر 1353؛
(38) سیاست و سازمان حزب توده از آغاز تا فروپاشى، ج 1، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهاى سیاسى، 1370ش؛
(39) سیر كمونیسم در ایران: از شهریور 1320 تا فروردین 1336، تهران: كیهان، 1336ش؛
(40) ن. سیمونف، «سى و پنج سال حزب توده ایران»، دنیا، دوره 3، سال 3، ش 9 (آذر 1355)؛
(41) احمد شفائى، قیام افسران خراسان و سى و هفت سال زندگى در شوروى، تهران 1365ش؛
(42) احسان طبرى، «در میهن ما چه می‌گذرد»، دنیا، دوره 2، سال 3، ش 4 (زمستان 1341)؛
(43) همو، «شاه چه می‌خواهد و ما چه می‌خواهیم»، همان، دوره 2، سال 4، ش 3 (پاییز 1342)؛
(44) همو، كژراهه: خاطراتى از تاریخ حزب توده، تهران 1367ش؛
(45) بدرمنیر علوى، «گزارش هفده ماهه تشكیلات زنان»، بیدارى ما، سال 1، ش 10 (فروردین 1324)؛
(46) نجمى علوى، ماهم در این خانه حقى داریم: خاطرات نجمى علوى، به كوشش حمید احمدى، تهران 1383ش؛
(47) غلامحسین فروتن، یادهایى از گذشته: خاطرات دكتر غلامحسین فروتن، به كوشش على دهباشى، تهران 1380ش؛
(48) عبدالصمد كامبخش، «سى سال فعالیت ثمربخش»، دنیا، دوره 2، سال 12، ش 3 (پاییز 1350)؛
(49) همو، شمه‌اى درباره تاریخ جنبش كارگرى ایران: سوسیال دمكراسى انقلابى، حزب كمونیست ایران، حزب توده ایران، تهران 1360ش؛
(50) همو، «ملت ایران و دكتر میلسپو»، مردم براى روشنفكران، ش 2، 16 تیر 1323؛
(51) كتاب سیاه: درباره سازمان افسران توده، (بی‌جا: بی‌نا.)، 1334ش؛
(52) فریدون كشاورز، من متهم می‌كنم كمیته مركزى حزب توده ایران را، (تهران 1357ش)؛
(53) نورالدین كیانورى، «جنبش دلیرانه مردم تبریز: نمودار برجسته بحران اجتماعى عمیق در كشور ما»، دنیا، دوره 3، سال 5، ش 2 (اردیبهشت 1357)؛
(54) همو، خاطرات نورالدین كیانورى، تهران 1372ش؛
(55) همو، «درباره شیوه‌هاى مبارزه»، دنیا، دوره 3، سال 1، ش 2 (مرداد 1353)؛
(56) گذشته چراغ راه آینده است، ویراستار بیژن نیك‌بین، تهران 1362ش؛
(57) حبیب لاجوردى، اتحادیه‌هاى كارگرى و خودكامگى در ایران، ترجمه ضیاء صدقى، تهران 1369ش؛
(58) كورش لاشائى، نگاهى از درون به جنبش چپ ایران، (گفتگو كننده): حمید شوكت، تهران 1381ش؛
(59) ا. مانى، درباره محاكمات سیاسى، تهران 1331ش؛
(60) م. منتصرى، «نظرى به تاریخ سازمان جوانان توده ایران»، دنیا، دوره 2، سال 9، ش 3 (پاییز 1347)؛
(61) مواضع ایدئولوژیك انشعاب، (بی‌جا، بی‌تا.)؛
(62) باقر مؤمنى، راهیان خطر، پاریس 1385ش؛
(63) همو، مسئله ارضى و جنگ طبقاتى در ایران، تهران 1359ش؛
(64) حیدر مهرگان، «از محفل‌هاى حزبى تا سنگرهاى انقلاب»، اسناد و دیدگاه‌ها، همان؛
(65) رحیم نامور، یادنامه شهیدان، (تهران) 1356ش؛
(66) نصراللّه نصیرى، «ماجراى خرابكارى در پادگان هوایى قلعه‌مرغى (31 شهریورماه 1332)»، در سازمان افسران حزب توده ایران از درون، همان؛
(67) قاسم نورمحمدى، حزب توده ایران در مهاجرت: مطالعه‌اى براساس اسناد منتشر نشده آلمان شرقى، تهران 1385ش؛
(68) امیر نیك‌آئین، «حزب توده ایران در دفاع از منابع طبقاتى دهقانان زحمتكش و به خاطر حل بنیادى مسئله ارضى»، دنیا، دوره 3، سال 3، ش 5 (مرداد 1355)؛
(69) ایرج واحدی‌پور، «بیژنى كه من شناختم»، درباره زندگى و آثار بیژن جزنى: مجموعه مقالات، پاریس: خاوران، 1378ش؛
(70) ا. هراز، «حزب توده ایران و جوانان و دانشجویان»، دنیا، دوره 3، سال 3، ش 5 (مرداد 1355)؛
(71) هما هوشمندراد، «پیكار رهایی‌بخش زنان ایران»، اسناد و دیدگاه‌ها، همان؛
(72) ا. هیوا، «مبارزه درون حزبى و سانترالیسم دموكراتیك»، مسایل حزبى، ش 6 (بهمن 1337)؛
(73) ناتالیا یگوروا، «بحران آذربایجان از دیدگاه اسناد نویافته شوروى»، در نفت ایران، جنگ سرد و بحران آذربایجان، ترجمه كاوه بیات، تهران: نشر نى، 1379ش؛


(74) Maziar Behrooz, Rebels with a cause: the failure of the left in Iran, London 2000.

/ محمدحسین خسروپناه /

تصاویر این مدخل:
نشان حزب توده ایران تا قبل از انقلاب اسلامی منبع : نوید (دوره کامل) ، ش 1-73 (1354-1357) انتشارات حزب توده ایران، 1360ش (ش 12 ،شنبه 19 آذر 1356 ، ص 8)

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6079
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست