responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6070

 

حزب در افریقاى مسلمان غیرعرب ، اوضاع سیاسى و احزاب در افریقا متأثر از توسعه نیافتگى افریقا و سلطه استعمار در این سرزمین است. این توسعه نیافتگى باعث شده است كه در افریقا، باوجود روحیه ضداستعمارى، گروههاى سیاسى نتوانند به طور سازمان‌یافته به طرح خواستهاى خود بپردازند (رجوع کنید به افریكانا، ص 1010؛ هاینز، ص 34ـ35؛ تامسون، ص 7ـ 23؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). فعالیت احزاب در افریقا بیشتر در قالب گروههاى قبیله‌اى، خویشاوندى،انجمنهاى صوفی‌گری‌وآموزشى و گروههاى اصلاح‌طلب و نوگرا سازماندهى شد (لاپیدوس، ص875؛ >افریقاى جنوب صحرا 1993<، ص857؛ چاند، ص 361؛ افریكانا، ص 579). در افریقاى پس از استقلال، جنبشهاى ملی‌گرایانه، كه بیشتر مشروعیت خود را در نتیجه مبارزه با استعمار به دست آورده بودند، قدرت را در دست گرفتند. اما بلافاصله دولتهاى تك‌حزبى و حكومتهاى نظامى بر كشورهاى افریقایى مسلط شدند. بیشتر رهبران در افریقا معتقد بودند كه باید براى تحقق وحدت ملى، فعالیتهاى چندحزبى در كشور محدود شود زیرا دموكراسى چندحزبى در افریقا هیچ پیشینه‌اى ندارد و حكومتهاى مستقل، جوامع چند پاره نژادى را به ارث برده‌اند و حتى تعدادى از آنها جدایی‌خواه‌اند. از سوى دیگر، پیروى از نهادهایى كه موجد نابرابرى و مبارزه طبقاتى در جامعه می‌شوند و اِعمال روشِ آنها در افریقا، كه عمدتآ فاقد این شكافهاى اجتماعى است، امرى بیهوده است. از نظر آنان نهادهاى سیاسى افریقا باید تبلور سنّتهاى افریقا باشند؛ ازاین‌رو، بیشتر دولتهاى افریقایى با این توجیهات، فرایند تمركزگرایى قدرت را در پیش گرفتند (والرستاین، ص 134ـ141، 216ـ 221؛ تامسون، ص 110ـ 111، 229).

تا اواخر دهه 1370ش/ 1990، نظامهاى تك‌حزبى و حكومتهاى نظامى همچنان الگوى مسلط در افریقا بودند. از دهه 1370ش/ 1990 دولتمردان در سراسر قاره افریقا اصلاحات سیاسى كردند. ابتدا تظاهرات پراكنده‌اى در نواحى گوناگون رخ داد كه هدف اولیه آن، ساماندهى اوضاع اقتصادى بود، اما در مراحل بعد، اصلاحات فراگیر سیاسى در نظر گرفته شد. سرانجام، نخبگان حاكم به فشارهاى سیاسى تن دادند، به گونه‌اى كه تا 1378ش/ 1999 تعداد كشورهاى داراى نظام چندحزبى، از نُه كشور به 45 كشور افزایش یافت و در دهه 1370ش/ 1990، بیش از 140 انتخابات چندحزبى برگزار شد (تامسون، ص 27ـ28، 229ـ236؛ كاپتیژن، ص240؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).

پس از فروپاشى فدراسیون مالى، كشور مالى كنونى شكل گرفت و در 1339ش/ 1960 به استقلال رسید و مودیبو كیتا به ریاست جمهورى برگزیده شد. همایش فوق‌العاده اتحاد سودان ـ مجمع دموكراتیك افریقا، با مرام سوسیالیستى، به رهبرى وى برگزار شد و پیروى از الگوى توسعه سوسیالیستى تا 1347ش/ 1968 ادامه یافت (احمدى نوحدانى، ص 91، 145ـ 146). از 1347 تا 1370ش/ 1968ـ1991 موسى ترائوره رئیس‌جمهورى بود. او حزب اتحاد دموكراتیك خلق مالى را تأسیس نمود تا به‌خواستهاى مردم از طریق این حزب پاسخ گوید و از فشار افكار عمومى بر دولت بكاهد (همان، ص 148ـ 149). در 1360ش/1981 نیز اتحادیه انجمن اسلامى براى اتحاد و پیشرفت مالى تأسیس شد كه بخشى از هدف آن مبارزه با گسترش جریانهاى اسلامى تندرو در آن كشور بود (هاینز، ص 126).

در 1369ش/ 1990، به منظور تقویت روند مردم‌سالارى، دو نهاد دموكراتیك در مالى تأسیس شد: كنگره ملى ابتكار دموكراتیك و ائتلاف براى دموكراسى در حزب مالى ـ پان‌افریكن براى آزادى، همبستگى و عدالت (آدما). تأسیس برخى تشكلهاى دیگر نیز در تحولات كشور بسیار مؤثر بود. این تشكلها خواستار برقرارى تكثرگرایى حزبى و دموكراسى در كشور شدند. از اوایل دهه 1370ش/ 1990، زمینه‌گذار از نظام تك‌حزبى به نظام دموكراتیك فراهم شد. سرانجام، با تصویب قانون اساسى جدید در 23 فروردین 1371/ 12 آوریل 1992، نظام چندحزبى در كشور به‌رسمیت شناخته شد و حدود هفتاد حزب در كشور تأسیس گردید. البته از میان این احزاب، حدود پانزده حزب فعال‌اند و حزب آدما از 1371 تا 1381ش/ 1992ـ 2002 بیشتر كرسیهاى مجلس و شهرداریها و نیز دولت را در اختیار داشت (احمدى نوحدانى، ص150ـ152، 170ـ171).

در تانزانیا، در 1343ش/ 1964، حزب افرو ـ شیرازى، به رهبرى شیخ‌عبید امانى گرومه، به قدرت رسید. در 1344ش/ 1965، براساس قانون اساسى جدید، نظام سیاسى تك‌حزبى به ‌اجرا درآمد، ولى در عمل تا 1356ش/ 1977 فضاى سیاسى كشور تحت سیطره دو حزب ملی‌گرا، اتحادیه ملى افریقایى تانگانیكا و افرو ـ شیرازى، بود (>افریقاى جنوب صحرا 1993<؛ ص 857؛ >دستینه سیاسى جهان: 1998<، ص 903ـ 904؛ كوك، ص 552). در 1356ش/ 1977، با ادغام اتحادیه ملى افریقایى تانگانیكا و حزب افرو ـ شیرازى، حزب انقلابى خلق تشكیل شد و مجمع ملى تانزانیا قانون اساسى دائمى را تصویب كرد كه ضامن سلطه حزب انقلابى خلق در نظام حكومتى بود. در 1363ش/ 1984 مجمع ملى در قانون اساسى تغییراتى داد كه براساس آن، اختیارات رئیس‌جمهورى محدود و بر اختیارات مجمع ملى افزوده شد (>دستینه سیاسى جهان: 1998<، همانجا). در 1371ش/ 1992 قانون اساسى جمهورى متحد تانزانیا و زنگبار، به منظور ایجاد نظام سیاسى چندحزبى، اصلاح شد و در همان سال چند سازمان سیاسى رسماً به ثبت رسید (همانجا؛ لوذى و وسترلوند، ص 108).

در نیجریه احزاب با اینكه پیشینه طولانی‌ترى دارند، هیچگاه پایدار نبوده‌اند و فعالیت آنها با تغییر حكومتها و بروز كودتاها یا اختلافات داخلى به پایان رسیده است. حزب ملى دموكراتیك نیجریه، نخستین و قوی‌ترین حزب ملی‌گراى این كشور بود كه هربرت مكاوولى آن را، با هدف استقلال‌طلبى و حفظ منافع ملى در دوران استعمار بریتانیا، تأسیس نمود. در 1330ش/1951 حزب گروه عمل، به رهبرى اوبافمى آوولوو، با گرایشهاى سوسیالیستى، تأسیس شد. اصول و خواستهاى این حزب، گسترش آزادیهاى عمومى، رفاه مردم، تشكیل دولتى قدرتمند، و برپایى حاكمیت فدرالیسم به منظور حفظ وحدت كشور بود. گروه عمل به صورت مؤثرترین حزب سیاسى سازمان‌یافته درآمد. در همان سال حزب كنگره مردم شمال (ان پى سى) به رهبرى ساردونا سوكوتو و سراحمدو بلو به ‌وجود آمد. هدف حزب، تشكیل دولت نیجریه‌اى و اعطاى اختیارات و آزادیهاى قانونى براى توسعه و پیشرفت منطقه شمال بود (طالشى صالحانى، ص110ـ116؛ آدامولكن، ص 42).

اتحادیه عناصر ترقی‌خواه شمال (نپو) در شمال نیجریه در 1345ش/ 1966 نیز براى توسعه و تحكیم هویت اسلامى در جامعه كوشید. مسیحیان این اقدام را تهدیدى جدّى تلقى كردند (>تاریخ اسلام در افریقا<، مقدمه لوتزیون و پاول، ص 17؛ آسیمنگ، ص 224). از 1345ش/ 1966 نظامیان قدرت را در دست گرفتند. حزب ملى نیجریه به سرپرستى شهو شگارى و بر مبناى اندیشه‌هاى اسلامى تأسیس شد، پس از آن حكومت نظامیان بر كشور ادامه یافت تا اینكه در انتخابات 1378ش/ 1999 اوباسانجو به ریاست جمهورى رسید و دموكراسى چندحزبى در كشور حاكم شد (تامسون، ص 76ـ 78؛ آسیمنگ، ص 225؛ لاپیدوس، ص 845).

در 1325ش/ 1946 در نیجر، حزب ترقی‌خواه نیجرـ مجمع دموكراتیك افریقایى تأسیس شد، كه نخبگان را در كانون توجه و كارگران را در حاشیه قرار می‌داد. در 1335ش/ 1956 دو حزب دیگر، به نامهاى بلوك عمل نیجرى و اتحادیه دموكراتیك نیجر، تأسیس شد (افریكانا، ص 1429). اتحادیه دموكراتیك نیجر بعدها به حزب سوابا (آزادى) تغییر نام داد.

از این حزب عمدتاً اقوام هوسا پشتیبانى می‌كردند و پس از استقلال، رئیس‌جمهور، هامانى دیورى، آن را غیرقانونى اعلام كرد (همانجا). در 1353ش/1974 انجمن اسلامى نیجر، با هدف ایجاد وحدت در میان قبایل نیجرى با سلیقه‌هاى متفاوت سیاسى، تأسیس گردید (هاینز، ص 126). تكثر احزاب در نیجر تا زمان استقلال وجود داشت، ولى بلافاصله به نظام تك‌حزبى و نظامیگرى تا 1371ش/ 1992 بدل شد. نخستین انتخابات با تعدد احزاب در 1372ش/ 1993 برگزار گردید (رجوع کنید به افریكانا، 1431؛ >سیاست و جامعه در افریقاى معاصر<، ص 224).

در سنگال، حزب سوسیالیست سنگال در 1314ش/ 1935 و حزب سوسیالیست فرانسه در 1324ش/ 1945 تأسیس شد، كه به بیرون راندن استعمار از كشور انجامید (دیوپ، ص 72؛ الهى، ص 174). پس از استقلال سنگال در 1339ش/ 1960 و به ریاست جمهورى رسیدن لئوپولد سدار سنگور در 14 شهریور / 5 سپتامبر همان سال، اتحادیه عناصر پیشرو تا اسفند 1352/مارس 1974 حزب حاكم در كشور بود. پس از آن، سدار سنگور كوشید چهره‌اى دموكراتیك به حكومت بدهد؛ ازاین‌رو، در مرداد 1353/ اوت 1974 حزب دموكراتیك سنگال، و در مرداد 1355/ اوت 1976 دو حزب اتحادیه سوسیالیست دموكراتیك و جامعه ملى دموكراتیك، هر دو با مشى لیبرالى و دموكراتیك، تأسیس شد (الهى، ص174ـ175؛ >سیاست و جامعه در افریقاى معاصر<، ص223).

در گینه، حزب‌دموكراتیك گینه در 1326ش/ 1947تشكیل شد. حزب با اتخاذ خط‌ مشى سوسیالیستى و استقلال‌طلبانه، براى خودمختارى كشور تلاش نمود. در 7 مهر 1335/ 28 سپتامبر 1956 گینه به استقلال رسید. از 1337 تا 1363ش/ 1958ـ1984، احمد سكوتوره* تمام امور كشور را در اختیار داشت و هیچ‌گونه تحرك حزبى وجود نداشت. اما پس از مرگ وى، در 1363ش/ 1984 در قانون اساسى كشور نظام دو حزبى پیش‌بینى شد و از 1371ش/1992 رسمآ نظام چندحزبى پذیرفته شد (كورنون، ص 206؛ مسائلى، ص 156ـ 157، 166ـ167؛ >سیاست و جامعه در افریقاى معاصر<، ص 147).

در ساحل عاج در 1323ش/1944 اتحادیه كشاورزى تشكیل شد و در 1325ـ1326ش/ 1946ـ1947، پس از تشكیل مجلس، نخستین تشكیلات سیاسى در كشور به وجودآمد و اتحادیه كشاورزى به حزب دموكراتیك ساحل عاج تغییرنام داد و بویگنى، از مبارزان و استقلال‌طلبان، رهبرى آن را برعهده گرفت (دیوپ، ص 75؛ الهى، ص 158).

پس از استقلال كشور در 1339ش/ 1960، بویگنى به ریاست‌جمهورى رسید و نظام تك‌حزبى بر كشور حاكم شد (تامسون، ص 122ـ 123). اما از اواسط دهه 1360ش/ 1980 اوضاع اقتصادى ساحل عاج رو به وخامت گذاشت و مردم شروع به اعتراض و اعتصاب كردند و خواستار ایجاد نظام چندحزبى شدند (كابا، ص 199). بویگنى تا زمان مرگش در 1372ش/1993 رئیس‌جمهورى بود. پس از آن، ناآرامیهاى سیاسى بر كشور حكمفرما شد، تا اینكه در 1382ش/ 2003 حكومت آشتى ملى شكل گرفت و ناآرامیها تا حدودى كاهش یافت (همانجا؛ تامسون، ص 124، 126).

در غنا نخست اتحادیه‌هاى تجارى قدرت گرفت و سپس حزب كنگره مردم غنا تأسیس شد (رجوع کنید به سوره ـكانال و بواهن، ص 168ـ169). در 1311ش/1932 به كوشش مسلمانان، انجمن مسلمانان ساحل طلا تأسیس شد، كه براى بیدارى مسلمانان تلاش می‌كرد. در 1333ش/ 1954 مسلمانان، حزب انجمن مسلمانان را تأسیس كردند كه براى پیشبرد امور مسلمانان می‌كوشید (هاینز، ص 72). در دهه 1340ش/ 1960 قدرت در دست دولت متمركز شده بود (تامسون، ص110) تا اینكه، پس از اجراى چندین مرحله برنامه تعدیل ساختارى، با پیروزى راولینگ در انتخابات 1371ش/1992، دموكراسى بر كشور حاكم شد (همان، ص 192ـ 197).

توگو در 7 فروردین 1339/ 27 مارس 1960 به استقلال رسید. در این سال، انجمن جوانان مسلمان توگو تشكیل شد.

در شهریور 1342/ سپتامبر 1963، اتحادیه مسلمانان توگو به ‌وجود آمد كه هدف اصلى آن مقابله با بدعت و صوفی‌گرایى و تقویت وحدت میان مسلمانان توگو و دیگر مسلمانان بود. در دى 1345/ ژانویه 1967 ژنرال ایادما به قدرت رسید و در 22اردیبهشت 1346/ 12 مه 1967 فعالیت تمامى احزاب در توگو ممنوع شد. وى در 1348ش/ 1969 حزب تجمع ملت توگو را، به منظور اتحاد و تقویت وحدت ملى توگو، تشكیل داد كه تنها حزب حاكم بر كشور شد (الهى، ص 108؛ >كتاب سال جهان اروپا 2003<، ج 2، ص4070ـ4074؛ كوك، ص 285ـ 286، 290ـ291؛ نیز رجوع کنید به توگو*، مسلمانان).


منابع :
(1) سیروس احمدى نوحدانى، فرهنگ و تمدن كشور مالى، مشهد 1384ش؛
(2) حسین الهى، تاریخ آفریقا، (تهران) 1368ش؛
(3) حسین طالشى صالحانى، نیجریه، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسى و بین‌المللى، 1382ش؛
(4) ماریان كورنون، تاریخ معاصر آفریقا از جنگ دوم جهانى تا امروز، ترجمه ابراهیم صدقیانى، تهران 1365ش؛
(5) ژوزف كوك، مسلمانان افریقا، ترجمه اسداللّه علوى، مشهد 1373ش؛
(6) محمود مسائلى، جمهورى گینه، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسى و بین‌المللى، 1374ش؛
(7) ایمنیوئل موریس والرستاین، استقلال آفریقا، ترجمه علی‌اصغر بهرام‌بیگى، تهران 1345ش؛


(8) Ladipo Adamolekun, Politics and administration in Nigeria, Ibadan 1986;
(9) Africa South of the Sahara 1993, 22nd ed., London: Europa Publications, 1992, s.v. "Tanzania: recent history" (by John Lonsdale);
(10) Africana: the encyclopedia of the African and African American experience, ed. Kwame Anthony Appiah and Henry Louis Gates, [New York?(: Basic Civitas Books, 1999, s.vv. "Decolonization in Africa" (by Frederick Cooper), "Islamic fundamentalism" (by Abdullahi Ahmed An-Na'im), "Niger" (by Elizabeth Heath);
(11) Max Assimeng, Religion and social change in West Africa: an introduction to the sociology of religion, Accra 1989;
(12) Abdin Chande, "Radicalism and reform in East Africa", in The History of Islam in Africa, ed. Nehemia Levtzion & Randall L. Pouwels, Athens, Ohio: Ohio University Press, 2000;
(13) Majhemout Diop, "Tropical and equatorial Africa under French, Portuguese and Spanish domination: 1935-45", in General history of Africa, vol.8, ed. Ali A. Mazrui, California: Heinemann, Paris: Unesco, 1993;
(14) The Europa world yearbook 2003, London: Europa Publications, 2003;
(15) Jeff Haynes, Religion and politics in Africa, Nairobi 1996;
(16) The History of Islam in Africa, ed. Nehemia Levtzion & Randall L. Pouwels, Athens, Ohio: Ohio University Press, 2000;
(17) Lansine Kaba, "Islam in West Africa: radicalism and the new ethic of disagreement, 1960-1990", in ibid;
(18) Lidwien Kapteijns, "Ethiopia and the Horn of Africa", in ibid;
(19) Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies, Cambridge 1991;
(20) Abdulaziz Y. Lodhi and David Westerlund, "Tanzania", in Islam outside the Arab world, ed. David Westerlund and Ingvar Svanberg, Richmond: Curzon, 1999;
(21) Political handbook of the world: 1998, ed. Arthur S.Banks and Thomas C.Muller, New York: CSA Pubs. 1998;
(22) Politics and society in contemporary Africa, )by] Naomi Chazan etal., Boulder, Colo.: Lynne Rienner Publishers, 1999;
(23) Jean Suret-Canale and Albert Adu Boahen, "West Africa: 1945-60", in General history of Africa, ibid;
(24) Alex Thomson, An introduction to African politics, London 2004.

/ محمدرضا شكیبا /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6070
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست