خُتَّلى، ابوالفضل محمد بن حسن ، از صوفيان قرن چهارم و پنجم در ماوراءالنهر و مرشد علي‌بن عثمان هجويرى*. خُتَّلى منسوب به خُتَّل، ناحيه‌اى در كنار رود جيحون و از توابع هَيطَل ماوراءالنهر، است (ياقوت حموى، ج 2، ص 402؛ نيز رجوع کنید به لسترنج، ص 463ـ464؛ قس سمعانى، ج 2، ص 322، كه آن را روستايى در راه خراسان به بغداد دانسته است).

اطلاعات درباره ختلى بيشتر منحصر به مطالبى است كه هجويرى در كشف‌المحجوب نوشته است. از تاريخ تولد و زادگاه وى اطلاعى در دست نيست. ختلى پس از تحصيلات مقدماتى به بغداد سفر كرد و در آنجا مريد ابوالحسن ابراهيم حصرى* (متوفى 371) شد (رجوع کنید به هجويرى، ص 252)، سپس به شام رفت و حدود شصت سال در جبل لُكام (واقع در شام) در زهد و انزوا به سر برد (هجويرى، همانجا) و چون بيشتر عمر خود را در شام گذراند به او ابوالفضل شامى نيز گفته‌اند (محمدبن منور، ج 1، ص 368ـ369؛ هجويرى، مقدمه عابدى، ص هجده). ختلى سفرهاى بسيارى كرد. در هشتاد سالگى به قصد ديدار ابوسعيد ابوالخير* (متوفى 440) به ميهنه رفت، اما ابوسعيد درگذشته بود و او توانست فرزندان وى را ببيند و دربارۀ حفظ حرمت بقعۀ شيخ به آنان سفارش كند (محمدبن منور، همانجا). ظاهرآ در همين سفر، هجويرى مريد ختلى شد و با او به آذربايجان و شام رفت (رجوع کنید به هجويرى، ص 77؛ و نيز همان، مقدمه عابدى، همانجا).

ختلى از اقران ابوعمرو قزوينى (متوفى 442) و ابوالحسن سالبه (متوفى 415) به شمار مي‌رفت (هجويرى، ص 252). غير از هجويرى، حسين زنجانى نيز از شاگردان ختلى بود. ختلى در زمان حكومت مسعود غزنوى، حسين زنجانى را، احتمالا براى تبليغ، به پنجاب فرستاد (عبدالرشيد، ص 20؛ رضوى، ج 1، ص 112). ختلى پس از عمرى طولانى، در حالى كه هجويرى بر بالين او بود، در بيت‌الجن (دهى ميان بانياس و دمشق) درگذشت (هجويرى، ص 252ـ253؛ جامى، ص 320). تاريخ دقيق وفات او معلوم نيست. غلام سرور لاهورى (ج 2، ص 231) درگذشت او را، با توجه به حاشيۀ يكى از نسخه‌هاى نفحات‌الانس* جامى*، 453 ذكر كرده است. در دانشنامۀ ايرانيكا (ذيل « Abulfazl kottali ») اين تاريخ نامحتمل دانسته شده است. به گفتۀ ذهبى، ختلى در 460 درگذشت (عبدالرشيد، ص 22).

ختلى در تفسير و روايت عالم بود و به‌ويژه از حبيب راعى (متوفى قرن دوم؟) روايات بسيار داشت (هجويرى، ص 139ـ252). او در تصوف از جنيد بغدادى* پيروى مي‌كرد (همان، ص 252) و شايد به همين سبب با سكر* ميانه‌اى نداشت و آن را محل بازى كودكان و صحو* را فناگاه مردان مي‌دانست (رجوع کنید به همان، ص 282). وى سماع را نيز «زادالمضطرّين» مي‌شمرد و معتقد بود هر كه به حق واصل شود از سماع مستغنى است (رجوع کنید به همان، ص 591). ختلى گرچه صوفى بود، لباس و رسوم صوفيه را نداشت و از «اهل رسم» سخت انتقاد مي‌كرد، تا جايى كه هجويرى گفته است كسى را مخالف‌تر و شديداللحن‌تر از او نسبت به اين امور نديده‌ام (همان، ص 77، 252). از ختلى درباره موضوعاتى مثل انس و هيبت و قبض و بسط نيز سخنانى نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به همان، ص 549، 551ـ552).

---

منابع :
(1) نورالدين عبدالرحمان جامى، نفحات الانس من حضرات القدس، چاپ محمود عابدى، تهران 1382ش؛
(2) سمعانى؛
(3) عبدالرشيد، داتا گنج‌بخش، زندگينامه و تعاليم شيخ ابوالحسن علي‌بن عثمان هجويرى، ترجمه احمد سميعى، تهران 1349ش؛
(4) غلام سرور لاهورى، خزينةالاصفياء، نولكشور 1929؛
(5) گاى لسترنج، جغرافياى تاريخى سرزمين‌هاى خلافت شرقى، ترجمه محمود عرفان، تهران 1367ش؛
(6) محمدبن منور، اسرار التوحيد فى مقامات الشيخ ابي‌سعيد، چاپ محمدرضا شفيعى كدكنى، تهران 1366ش؛
(7) علي‌بن عثمان هجويرى، كشف‌المحجوب، چاپ محمود عابدى، تهران 1383ش؛
(8) ياقوت حموى؛


(9) EIr, s.v. , "Abulfazl kottali", (by Hamed Algar);
(10) s.a.a. Rizvi, A history of sufism in India, New Delhi 1978.

/ فيروزه صادق‌زاده دربان /



تاریخ نشر اینترنتی: 23/01/1388