حَجّاج‌بن اَرْطاة نَخَعى كوفى ، كنیه‌اش ابوارطاة، محدّث و قاضى و فقیه قرن دوم. محل و سال تولد او دانسته نیست، ولى به نوشته ذهبى (1401ـ1409، ج 7، ص 68)، وى در زمان حیات انس‌بن مالك (متوفى 93) و بنابراین، در اواخر قرن اول هجرى متولد شده است. حجاج از برخى تابعین، از جمله عطاءبن ابی‌رباح، عمروبن شعیب، قَتادةبن دُعامة، زیدبن جبیر طائى و منصوربن مُعتمر، حدیث نقل كرده و از برخى، مانند مجاهد و زُهْرى و مكحول، با اینكه حدیث نشنیده، روایت نموده است (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج 9، ص 133؛ ذهبى، 1401ـ 1409، ج 7، ص 69). كسانى چون حمادبن زید، سُفیان ثورى، هُشَیم‌بن بشیر، یزیدبن هارون، قیس‌بن سعد، استاد حجاج یعنى منصوربن معتمر و بسیارى دیگر از او روایت نقل كرده‌اند (رجوع کنید به خطیب بغدادى؛ ذهبى، همانجاها).

حجاج‌بن ارطاة نخستین كسى بود كه از سوى خلفاى عباسى، قاضى بصره شد و به منصب قضاى كوفه نیز رسید (خطیب بغدادى، ج 9، ص 137ـ139). وى در طراحى نقشه شهر بغداد در عصر منصور عباسى شركت داشت و قبله مسجدجامع آن را تعیین كرد (رجوع کنید به همان، ج 9، ص 133؛ یاقوت حموى، ج 1، ص 681).

بر پایه منابع، حجاج در شانزده سالگى فتوا می‌داده و از حافظان حدیث و فقیهان بزرگ كوفه به‌شمار می‌رفته است (براى نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج 9، ص 139؛
ابن‌خلّكان، ج 2، ص 55؛
ذهبى، 1374، ج 1، ص 186). با این‌همه، تعابیر رجال‌نویسانِ اهل‌سنّت در مورد وثاقت او آمیخته با نوعى ابهام و حتى تناقض است. در پاره‌اى منابع متقدم، وى را به صداقت و دقت در ضبط احادیث ستوده‌اند، اما بسیارى از عالمان اهل سنّت، تدلیس* در حدیث و نقل احادیث مُرْسَل را به او نسبت داده و حتى او را اشتباه‌كار و محدّثى ضعیف توصیف كرده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به عجلى، ج 1، ص 284؛
عقیلى، سفر1، ص 277،280؛
ابن‌ابی‌حاتم، ج 3، ص 155ـ 156؛
ابن‌عماد، ج 1، ص 229). همچنین پاره‌اى از اوصاف ناپسند اخلاقى، مانند غرور و تكبر، را به او نسبت داده‌اند (رجوع کنید به عجلى، همانجا؛
خطیب بغدادى، ج 9، ص 139). برخى مؤلفان (براى نمونه رجوع کنید به امین، ج 4، ص 564؛
موسوعة طبقات‌الفقهاء، ج 2، ص 112ـ113) احتمال داده‌اند كه قدح او از جانب برخى محدّثان، ناشى از دیدگاههاى اعتقادى او بوده است.

شرح‌حال‌نویسان و رجال‌شناسان شیعه كمتر به ذكر حجاج پرداخته‌اند، ولى شیخ‌طوسى (ص 133) به‌نام حجاج‌بن ارطاة در شمار اصحاب امام باقر علیه‌السلام و مرگ او در زمان ابی‌جعفر اشاره كرده و در شمار اصحاب امام صادق علیه‌السلام (ص 192) نیز نام او را آورده است. به‌نظر مامقانى (ج 18، ص 13)، نحوه تعبیر شیخ‌طوسى به امامى بودن حجاج اشعار دارد. اگر مراد شیخ‌طوسى از ابی‌جعفر، امام باقر علیه‌السلام باشد، حجاج نمی‌تواند از اصحاب امام صادق علیه‌السلام به‌شمار رود (خوئى، ج 4، ص 231). شوشترى (ج 3، ص110) مراد از ابی‌جعفر را منصور، خلیفه عباسى، دانسته و بر آن است كه در نسخه اصلىِ كتاب رجال طوسى پس از تعبیر ابی‌جعفر، كلمه علیه‌السلام نبوده است. با این همه، حجاج احتمالا از اصحاب هر دو امام بوده است. قهپائى (ج 2، ص 83) حجاج را تنها از اصحاب امام باقر علیه‌السلام دانسته است. با این همه، رجال‌نگاران و شرح‌حال‌نویسان شیعى به وثاقت حجاج یا عدم وثاقت او تصریح نكرده‌اند و وضع او مجهول است (رجوع کنید به مامقانى؛
امین، همانجاها؛
خوئى، ج 4، ص 231ـ232).

حجاج‌بن ارطاة در 145 (رجوع کنید به ذهبى، 1963ـ1964، ج 1، ص460) یا 149 (همو، 1374، ج 1، ص 187) یا 150 (ابن‌عماد، همانجا) در رى یا خراسان (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج 6، ص 359؛
خطیب بغدادى، ج 9، ص 141ـ142) درگذشت.

---

منابع :
(1) ابن‌ابی‌حاتم، كتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دكن،1371ـ1373/1952ـ1953، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(2) ابن‌خلّكان؛
(3) ابن‌سعد (بیروت)؛
(4) ابن‌عماد؛
(5) امین؛
(6) خطیب بغدادى؛
(7) خوئى؛
(8) محمدبن احمد ذهبى، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ1988؛
(9) همو، كتاب تذكرة الحفاظ، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیى معلمى، (مكه 1374)؛
(10) همو، میزان الاعتدال فى نقد الرجال، چاپ علی‌محمد بجاوى، قاهره 1963ـ 1964، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(11) شوشترى؛
(12) محمدبن حسن طوسى، رجال الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم 1415؛
(13) احمدبن عبداللّه عجلى، معرفة الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوى، مدینه 1405/1985؛
(14) محمدبن عمرو عقیلى، كتاب الضعفاء الكبیر، چاپ عبدالمعطى امین قلعجى، بیروت 1418/1998 ؛
(15) عنایةاللّه قهپائى، مجمع‌الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانى، اصفهان 1384ـ 1387، چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(16) عبداللّه مامقانى، تنقیح‌المقال فى علم الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانى، قم 1423؛
(17) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانى، قم: مؤسسة الامام الصادق، 1418ـ 1424؛
(18) یاقوت حموى.

/ عبدالكریم محمدى /