حبیببن موسى ، امامزاده، مقبره و زیارتگاهى معتبر از سده هفتم در كاشان. این بنا در محله پشتْمشهد در خیابان امامخمینى قرار دارد و طبق كتیبه درِ ورودى، منسوب به حبیببن موسیبن جعفر علیهالسلام است (نراقى، ص 111)، لیكن قمى (ج 2، ص 80) نسبت آن را به فرزندان امام محمدباقر علیهالسلام محتمل دانسته است.
تاریخ بناى مقبره، بر محراب سفالین كوچكى كه اینك در موزه ملى ایران (دوران اسلامى) به شماره 3289 نگهدارى میشود، به عدد 668 و به حروف ششصد و هفتاد نقش شده است. احتمالا بناى اولیه مقبره، مانند دیگر بقاع كاشان، متعلق به پیش از سده ششم و هفتم است. چون شاه عباس اول (حك : 996ـ 1038) دودمان صفویه را اولاد صاحب این بقعه میدانسته، این بقعه بسیار مورد توجه او بوده است (نراقى، ص 107ـ 108). در دوره صفوى، پس از اینكه این مكان مدفن شاه عباس اول گردید (رجوع کنید به اسكندرمنشى، ج 3، ص 1079؛ اسكندرمنشى و والهاصفهانى، ص 31)، بر بنا و تزیینات آن افزوده شد (نراقى، همانجا). در دورههاى زند و قاجار نیز بخشهایى به بنا الحاق گردید (شریف، ص 45). این بنا در 1314ش در فهرست آثار ملى ایران، به شماره 352، به ثبت رسید. در 1326ش انجمن آثار ملى، با تأیید وجود مدفن شاه عباس اول در آنجا، بر آن شد كه آرامگاهى براى او بنا كند كه محقق نگردید (بحرالعلومى، ص 821ـ823؛ نراقى، ص 339).
از جزئیات ساخت بناى اولیه اطلاعى در دست نیست. تنها اثر باقیمانده از قرن هفتم در این بنا، پوشش كاشیكارى سطح مزار است (رجوع کنید به شریف، ص 42) كه شامل كاشیهاى كوكبى شش ضلعى (ویلبر، ص 122)، خشتى سرمهاى و محرابیشكل است كه به موزه ملى ایران منتقل شده است. این كاشیها و محراب قدیمى بقعه كار علیبن محمدبنطاهر، از خاندان ابوطاهر كاشى، است (شریف، همانجا). ضریح برنجى روى مرقد نیز در 1327ش ساخته شده است (نراقى، ص 109).
بناى فعلى آرامگاه صحن مستطیل شكلى است كه رواقهایى از اتاقهاى بزرگ و كوچك، در دو طبقه، آن را احاطه كردهاند. در ضلع شمالى، پیشطاقى با تزیینات آجركارى قرار دارد. بناهاى اطراف صحن بهتدریج به بناى اولیه اضافه شدهاند. غرفههاى طبقه اول مدفن علما و بزرگان است. در جانب شمالى صحن، ایوان بلندى ساخته شده كه سقف آن مقرنسكارى و دیوارهاى آن نقاشى شده است. ورودى بقعه در وسط ایوان قرار گرفته است. این مدخل، درِ چوبى كندهكارى شدهاى به تاریخ 1292 دارد. در هریك از دو گوشوار ایوان، اتاقهایى ساخته شده است (همان، ص 109، تصویر، ص 111؛ سلمانیآرانى، ص 222). تزیینات داخل بقعه بهتدریج از بین رفته است. در هر طرف ایوان منارهاى با بدنه كاشیكارى شده دیده میشود كه تا نیمى از ارتفاع، به رواقها متصلاند (نراقى، ص 108، تصویر).
در ضلع جنوبى صحن، مسجدى قراردارد كه سرداب آن مدفن شاه عباس اول است. سنگ سیاه مزار احتمالا از قفقاز آورده شده و بر آن آیةالكرسى، به خط نسخ محمد محلاتى، حك شده است (شریف، همانجا؛ نراقى، ص 112). در سرداب، دو قبر دیگر هم هست كه بنابر كتیبه روى دیوار با تاریخ 1001، یكى از آنها متعلق به محمدبن طاهربن خواجه میرولى نیشابورى، واقف این مسجد است (نراقى، همانجا).
در ضلع شمالىِ صحن، مقبرهاى از دوره محمدشاه قاجار، متعلق به سید محمدتقى پشتمشهدى، از علماى كاشان، با تزیینات و نقاشیهاى چشمگیر قرار دارد (شریف، ص 42، 45؛ نراقى، ص 111؛ نیز رجوع کنید به پشتمشهدى*، سادات). در گذشته این بقعه موقوفات و متولى و خدمه جداگانه داشته است (رجوع کنید به ضرابى، ص 439). در ضلع شرقى صحن نیز آرامگاه بزرگ دیگرى، متعلق به فقیه مشهور كاشان، میرسیدعلى یثربى (متوفى 1338ش)، بنا گردیده است (رجوع کنید به نراقى، ص 112؛ سلمانیآرانى، همانجا).
منابع : (1) اسكندرمنشى؛ (2) اسكندرمنشى و محمدیوسف والهاصفهانى، ذیل تاریخ عالمآراى عباسى، چاپ سهیلى خوانسارى، تهران 1317ش؛ (3) حسین بحرالعلومى، كارنامه انجمن آثار ملّى، تهران 1355ش؛ (4) حبیباللّه سلمانیآرانى، سیماى كاشان، قم 1375ش؛ (5) على شریف، راهنماى آثار و بناهاى تاریخى شهرستانكاشان، كاشان : ادارهفرهنگوهنر شهرستان كاشان، (بیتا.)؛ (6) عبدالرحیم ضرابى، تاریخ كاشان، چاپ ایرج افشار، تهران 1356ش؛ (7) عباس قمى، منتهیالآمال، تهران 1331ـ1332ش، چاپ افست تهران (بیتا.)؛ (8) حسن نراقى، آثار تاریخى شهرستانهاى كاشان و نطنز، 1374ش؛ (9) دونالد نیوتن ویلبر، معمارى اسلامى ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران 1365ش.