حَبّوبى ، محمدسعید، مشهور به حَبّوبى كبیر، فقیه و شاعر امامى و یكى از رهبران جهاد عراق با انگلیسیها. وى در 1266 در نجف به‌دنیا آمد. نسب پدرش، سیدمحمود، به امام حسن مجتبى علیه‌السلام می‌رسید، اما برخى (براى نمونه رجوع کنید به حبوبى، مقدمه جواهرى، ص 8) به اشتباه وى را از نسل امام حسین علیه‌السلام دانسته‌اند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص820). خاندان حبوبى در نجف معروف بودند. آنان در اصل، اهل حجاز و بیشترشان تاجر بودند. محمدسعید علوم مقدماتى را در نجف خواند (همان، قسم 2، ص 814ـ 815). ادبیات را نزد شیخ‌جعفر شرقى/ شروقى و دایى خود شیخ عباس اَعسم فراگرفت. حبوبى پس از آنكه مدتى در حجاز به تجارت پرداخت، به نجف بازگشت. وى با شركت فعال در انجمنهاى ادبى، كه با حضور شاعران بزرگ نجف، مانند سیدموسى طالقانى و سیدجعفر حلّى، برگزار می‌شد، استعداد ادبى خود را نشان داد (رجوع کنید به حرزالدین، ج 2، ص 292؛ آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص 815ـ816؛ خاقانى، ج 2، ص 56، ج 9، ص 147ـ148).

فصاحت، رسایى و روانى تعابیر، ظرافت معانى و سبك اشعارش، او را از جوانى در زمره ادیبان بزرگ عراق قرار داد (آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص 816؛ خاقانى، ج 9، ص 148). وى در زمینه شعر و ادبیات، بیش از همه با محمدحسن كبّه (فقیه، ادیب و شاعر) مراوده داشت (آقابزرگ طهرانى،1404،قسم 2، ص 815ـ 816) و گاه به اتفاق او شعر می‌سرود (رجوع کنید به خاقانى، ج 9، ص 193ـ198).

حبوبى از 1305 به بعد دیگر شعر نسرود و حتى از گردآورى اشعارش خوددارى كرد (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص 817). به گفته محسن امین (ج 9، ص 181)، وى پس از آنكه در رثاى محمدباقر ایروانى شعر گفت، از سوى كسانى كه گمان می‌كردند در شعرش به آنان تعریض دارد، آزار دید و شعر گفتن را كنار گذاشت، ولى این مطلب با آنچه آقابزرگ طهرانى (1404، همانجا) از حبوبى نقل كرده است، سازگارى ندارد. محمدرضا شبیبى*، كه از نزدیكان حبوبى بود، اشعار وى را جمع‌آورى كرد (همانجا؛ خاقانى، ج 9، ص 154).

از آن پس حبوبى به فراگیرى و مطالعه علوم دینى، به‌ویژه فقه و اصول، پرداخت (رجوع کنید به محسن امین، ج 9، ص 344). استادان وى در این دروس، میرزاحبیب‌اللّه رشتى*، محمدحسین كاظمى، شیخ‌محمد شرابیانى* و حاج‌آقا رضا همدانى* بودند. او اخلاق و عرفان را نزد ملاحسینقلى همدانى آموخت و از او بسیار تأثیر پذیرفت، ولى بیشتر تحصیلات فقهى خود را نزد شیخ محمد طه نجف گذراند و پس از فوت این استادش در 1323، در درس دیگرى شركت نكرد و به تألیف و تدریس فقه و اصول پرداخت. گفته‌اند كه شیوه تدریس او مشابه آخوند خراسانى* بود و عالمان بسیارى در درس وى شركت می‌كردند (رجوع کنید به حرزالدین، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص 816ـ818؛ خاقانى، ج 9، ص 148؛ حبوبى، همان مقدمه، ص10). وى از محمد طه نجف،ملاحسینقلى همدانى و سیدمرتضى رضوى كشمیرى اجازه روایت گرفت و سیدشهاب‌الدین مرعشى نجفى* از او اجازه روایت داشت (مرعشی‌نجفى، ص 189ـ190).

برخى شاگردان حبوبى در ادبیات و علوم دیگر، سیدمحسن حكیم، سیدمحمود حكیم، سیدهاشم حكیم، عدنان غَریفى، جواد شبیبى و صالح حریرى بودند (محسن امین، ج 4، ص 283، ج 9، ص 56؛ آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 9، قسم 3، ص 708ـ709؛ همو، 1404، قسم 2، ص 881؛ امینى، ج 1، ص 408، 422ـ423، ج 2، ص 717).

حبوبى پس از اشغال لیبى از سوى ایتالیا در 1329، به‌همراه آخوند خراسانى و جمعى دیگر از فقها، با صدور فتوا، مسلمانان را به دفاع از اسلام و جنگ با دشمنان فراخواند (رجوع کنید به جهادیه، ص 45ـ46؛ رسایل و فتاواى جهادى، ص 238ـ239). وى همچنین نقش مهمى در قیام جهادى مردم عراق در برابر نیروهاى اشغالگر انگلستان در 1332/1914 داشت و در اجتماع بزرگ مردم نجف در مسجدجامع هندى، آنان را به جهاد دعوت نمود و بر وجوب دفع كفار از سرزمینهاى اسلامى تأكید كرد (وردى، ج 4، ص 127ـ128؛ رهیمى، ص 165، 173؛ جبورى، ص 9). با صدور فتواهاى متعددِ مراجع دینى، مبنى بر وجوب جهاد (براى نمونه رجوع کنید به جبورى، ص60ـ64) و آغاز حركت جهادى در شهرهاى مهم عراق، بسیارى از مجتهدان بزرگ به جبهه‌ها رفتند (براى تفصیل بیشتر رجوع کنید به اسدى، ص90ـ92؛ جبورى، ص 14ـ46). حبوبى نیز، علاوه بر صدور فتوایى (به همراه سیدمصطفى كاشانى*) مبنى بر وجوب حفظ تمامیت ارضى عراق (رجوع کنید به جهادیه، ص 66؛ رسایل و فتاواى جهادى، ص 285)، اولین كسى بود كه با پذیرش رهبرى مجاهدان، آنان را به جبهه گسیل داشت (رهیمى، ص 165؛ جبورى، ص 14) و سپس همراه با چند تن از علما در ذیحجه 1332 به سوى ناصریه حركت كرد و براى تشویق عشایر به جهاد، تا محرّم 1333 در میان آنان ماند. شمارى از طلاب، را نیز نزد عشایر دوردست فرستاد تا آنان را به شركت در جهاد تشویق كنند (وردى، ج 4، ص 129ـ130؛ جبورى، همانجا).

حبوبى در ربیع‌الآخر 1333، همراه با هزاران تن از عشایرى كه در ناصریه به او پیوسته بودند، به طرف جبهه شعیبة (ناحیه‌اى در حدود پانزده كیلومترى جنوب‌شرقى بصره) حركت كرد (وردى، ج 4، ص130؛ جبورى، ص 14ـ16). وى كمكهاى مالى حكومت عثمانى را نپذیرفت و عواید حاصل از رهن املاكش را صرف جهاد نمود (رجوع کنید به وردى، ج 4، ص 134؛ خاقانى، ج 9، ص150؛ جبورى، ص 52). در نبرد شدیدى كه در شعیبة میان مجاهدان عراقى و ارتش عثمانى از یك‌سو و نیروهاى انگلیسى از سوى دیگر روى داد، بسیارى از مجاهدان شهید شدند و سپاه آنان به ناصریه عقب‌نشینى كرد (رهیمى، ص170ـ171؛ جبورى، ص 202ـ203).

حبوبى به سبب فشارهاى روحى ناشى از این شكست، در ناصریه بیمار شد و در 1333 درگذشت. جنازه او، پس از تشییع باشكوهى تا نجف، در صحن حرم امام على علیه‌السلام دفن شد. شاعران در رثاى او اشعار بسیارى سرودند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم2، ص818ـ819؛ خاقانى، ج 9، ص149ـ 151). حكومت عثمانى هم در مراسمى از او تجلیل كرد (رجوع کنید به جبورى، ص 216).

حبوبى را به تقوا، حسن خلق، خوشرویى، تواضع، هوشمندى و بردبارى ستوده‌اند (سماوى، ج 2، ص 242؛ آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص 816ـ817؛ امینى، ج 1، ص 387ـ388). او در صحن حرم امام على علیه‌السلام نماز جماعت اقامه می‌كرد (حرزالدین، ج 2، ص 292ـ293) و اولین كسى بود كه به جواز تأسیس مدارس جدید در بغداد، براى آموزش زبانهاى خارجى، فتوا داد (رهیمى، ص 165، پانویس 7). وى در زمان اقامت سیدجمال‌الدین اسدآبادى* در نجف، با او همفكرى و ارتباط نزدیك داشت (رجوع کنید به وردى، ج 3، ص 297ـ 298؛ رهیمى، ص 131).

دیوان اشعار حبوبى به اهتمام فرزندش سیدعلى (رجوع کنید به ادامه مقاله)، با تصحیح عبدالعزیز جواهرى، در 1331 در بیروت به‌چاپ رسید. این چاپ، علاوه بر اشتباهات فراوان، بسیارى از اشعار حبوبى را دربرنداشت. كتاب بار دوم در 1334ش/ 1955 در لبنان، باز هم با اشتباهات گوناگون، به چاپ رسید (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص 819ـ822؛ عواد، ج 3، ص 176). خاقانى (ج 9، ص 168ـ 175) نمونه‌هایى از اشعار حبوبى را كه در دیوانش نیامده، ذكر كرده است. محمدحسین كاشف‌الغطاء، مجتهد نامور نجف، نخست دیوان را تصحیح كرد و بر آن حاشیه نوشت (آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص 822).

دیوان حبوبى در 1400، با شرح و تصحیح عبدالغفار حبوبى، در بغداد چاپ شد. گزیده‌اى از اشعار حبوبى و نُه تن از مهم‌ترین شعراى شیعه عراق، از جمله سیدحیدر حلّى، همراه با زندگینامه كوتاهى از آنان، به‌كوشش محمدرضا شبیبى و دو شاعر لبنانى، سلیمان طاهر و شیخ‌احمد زین، در كتابى با عنوان العراقیات در 1331 در صیدا چاپ شده است. مضامین این اشعار، عمدتآ نكوهش استعمار غرب است و سرایندگان، مبارزه جدّى با آن را توصیه كرده‌اند (همو، 1403، ج 15، ص 241؛ رهیمى، ص 158ـ159).

شعر حبوبى بیشتر در وصف طبیعت، بیان مضامین اجتماعى، رثاى عالمان و ادیبان (رجوع کنید به محسن امین، ج 2، ص130، 624، ج 6، ص 269) و نیز در مدح امامان شیعه علیهم‌السلام است (رجوع کنید به سماوى، ج2، ص243). حبوبى تألیفاتى نیز در فقه و اصول دارد كه به‌چاپ نرسیده‌اند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 2، ص 819).

سیدعلى، فرزند حبوبى، نیز خطیب و شاعرى معروف بود. او در 1296 در نجف به‌دنیا آمد. مقدمات را نزد پدر و شیخ‌شكر بغدادى* فرا گرفت. در جهاد با انگلستان، همراه پدرش بود و شجاعت بسیارى از خود نشان داد. وى پس از وفات پدر، تمام تلاش خود را صرف تحقق بخشیدن به آرمانهاى او و مبارزه با استعمار كرد. وى در 1341 در نجف وفات یافت و در جوار قبر پدرش دفن شد. دیوان شعرى از او برجا مانده است (خاقانى، ج 6، ص 315؛ امینى، ج 1، ص 388؛ براى تفصیل بیشتر رجوع کنید به جبورى، ص 48ـ52).

سیدمحمودبن سیدحسین، برادرزاده حبوبى، معروف به حبوبى صغیر، نیز شاعرى بزرگ و وطن‌دوست بود. او در 1323 در نجف به دنیا آمد. مدتى فقه و اصول خواند، اما از 1348 تمام توجه خود را به علوم ادبى معطوف كرد و با شركت فعال در انجمنهاى ادبى، در تحكیم و بالندگى جنبش ادبى نجف نقش مهمى داشت. محمود حبوبى مدتى در بغداد اقامت گزید و در 1348ش (1389) درگذشت (خاقانى، ج 11، ص200؛ امینى، همانجا؛ حسن امین، ج 1، ص 215). تألیفات وى عبارت‌اند از : آراء فی‌الشعر و القصة؛ دُمُوع الشُموع؛ شاعر الحیاة، كه در 1326ش/1947 در نجف چاپ شد؛ و عالَمٌ جدید (عواد، ج 3، ص270؛ امینى، ج 1، ص 388ـ389). قدرت او در شاعرى از رباعیات حبوبى كه در 1330ش/1951 در نجف به‌چاپ رسید و دیوان حبوبى كه در 1327ش/1948 در نجف چاپ شد، آشكار است (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج10، ص 69؛ عواد، همانجا؛ خاقانى، ج 11، ص 205). از جمله اشعار دیوان او، قصیده‌اى طولانى به‌نام «الرائیة الایوانیة» است (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 9، قسم 1، ص 229، ج10، ص 54؛ عواد، همانجا). وى همچنین بعضى اشعار شیخ‌جواد شبیبى* (متوفى 1363) را، كه در دیوانش نیامده بود، در یك مجلد تدوین كرد (خاقانى، ج 9، ص 507).

عبدالغنى، برادر سیدمحمود، حقوقدان و شاعر بود. وى در 1342 در نجف به‌دنیا آمد. پس از تحصیل در نجف و بغداد، در 1371 به مصر رفت و مدیر گمرك آنجا شد. كتاب دیمقراطیة و سلام (بغداد 1338ش/1959) و دیوان شعر از او به‌جا مانده است (عواد، ج2، ص294؛ خاقانى، ج 5، ص 481؛ امینى، ج1، ص389؛ براى نمونه اشعار او رجوع کنید به خاقانى، ج 5، ص 481ـ488).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فى القرن الرابع عشر، مشهد 1404؛
(3) حسن اسدى، ثورة النجف على الانگلیز، او، الشرارة الاولى لثورة العشرین، بغداد 1975؛
(4) حسن امین، مستدركات اعیان الشیعة، بیروت 1408ـ1416/ 1987ـ1996؛
(5) محسن امین؛
(6) محمدهادى امینى، معجم رجال الفكر و الادب فى النجف خلال الف عام، (نجف) 1413/1992؛
(7) كامل سلمان جبورى، النجف الاشرف و حركة الجهاد : عام 1332ـ1333ه / 1914م، بیروت 1422/2002؛
(8) جهادیه: فتاوى جهادیه علما و مراجع عظام در جنگ جهانى اول، به كوشش محمدحسن كاووسى عراقى و نصراللّه صالحى، تهران: وزارت امورخارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1375ش؛
(9) محمدسعید حبوبى، دیوان، چاپ عبدالعزیز جواهرى، بیروت 1331، چاپ افست (قم) 1369ش؛
(10) محمد حرزالدین، معارف الرجال فى تراجم العلماء و الادباء، قم 1405؛
(11) على خاقانى، شعراء الغرى، نجف 1373/1954، چاپ افست قم 1408؛
(12) رسایل و فتاواى جهادى، تدوین، تحقیق و تحشیه از محمدحسن رجبى، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، معاونت پژوهشى و آموزشى، 1378ش؛
(13) عبدالحلیم رهیمى، تاریخ الحركة الاسلامیة فى العراق: الجذور الفكریة و الواقع التاریخى (1900ـ 1924)، بیروت 1985؛
(14) محمد سماوى، الطَّلیعة من شعراء الشیعة، چاپ كامل سلمان جبورى، بیروت 1422/2001؛
(15) كوركیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فى القرنین التاسع عشر و العشرین، بغداد 1969؛
(16) شهاب‌الدین مرعشى نجفى، الاجازه الكبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامى حائرى، قم 1414؛
(17) علی‌وردى، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد 1969ـ1979، چاپ افست (قم) 1371ش.

/ فریده سعیدى /