حَبْلَرودى ، خضربن محمد، ملقب به نجم‌الدین، متكلم و فقیه شیعىِ قرن نهم. از تاریخ دقیق تولد او اطلاعى در دست نیست. اصل وى از حبلرود، دهستانى در فیروزكوه، بوده و ظاهرآ پدرش، شمس‌الدین محمدبن على رازى، از علما بوده است. خود او از عالمان دوره شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول صفوى و معاصر علامه دوانى بوده و در منابع، جامع بیشتر علوم زمانه خود دانسته شده است (افندى اصفهانى، ج 2، ص 236ـ 237؛
امین، ج 6، ص 323). حرّ عاملى (ج 2، ص110) علم و اعتقاد وى را ستوده است.

حبلرودى در شیراز از شمس‌الدین‌محمد، فرزند میرسید شریف جرجانى، علوم معقول را فرا گرفت و تا حدود 828 نزد وى ماند (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 16، ص 33)، سپس عازم عراق شد (افندی‌اصفهانى، ص236؛
خوانسارى، ج3، ص262). وى مدتى نزد علماى حلّه تلمذ كرد، سپس به نجف رفت و تا پایان عمر در آنجا به تألیف و تدریس پرداخت. او كتابدار (خازن) كتابخانه حرم امام على علیه‌السلام بود (رجوع کنید به كنتورى، ص 145؛
امین، همانجا). حبلرودى در نجف وفات یافت و در همانجا به خاك سپرده شد (امینى، ج 1، ص 386ـ 387). تاریخ دقیق وفات وى در منابع نیامده، اما براساس سال تألیف برخى آثارش، احتمالا بعد از 839 درگذشته است (رجوع کنید به ادامه مقاله). بغدادى (ج1، ستون 346) وفات او را حدود 850 دانسته است.

از حبلرودى آثارى برجاى مانده كه از جمله آنهاست : 1)كاشف الحقایق فى شرح درّة المنطق، در شرح كتاب درّةالمنطق. شمس‌الدین محمد جرجانى كتاب كبرى، نوشته پدرش میرسیدشریف جرجانى، را از فارسى به عربى ترجمه كرد و آن را درّةالمنطق نامید. كاشف‌الحقایق، به گفته خود حبلرودى، اولین تألیف اوست. وى آن را به درخواست شیخ محمدبن تاج‌الدین حاج خلیفه نوشته و در 823 تألیف آن را به پایان رسانده است (افندى اصفهانى، ج 2، ص 238).

2) جامع الدقائق، در شرح رساله غرةالمنطق شمس‌الدین محمد جرجانى. غرةالمنطق ترجمه عربى كتاب صغرى، اثر میرسیدشریف جرجانى، است. حبلرودى این شرح را در زمان حیات مؤلف، پیش از 838، نوشته است (همانجا؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 5، ص 52). افندى اصفهانى (همانجا) نسخه‌اى از این دو شرح را كه در 857 نوشته شده در سارى دیده است (نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1403، همانجا). حبلرودى در انتهاى جامع‌الدقائق از تألیف دیگر خود با عنوان كتاب القوانین نام برده كه ظاهرآ آن نیز در حوزه منطق بوده است (رجوع کنید به افندى اصفهانى؛
امین، همانجاها).

3) التحقیق المبین، شرح نهج‌المسترشدین فى اصول‌الدین تألیف علامه حلّى، كه حبلرودى آن را در 828، پس از مفارقت از، شمس‌الدین محمد، در حلّه تألیف نمود (افندى اصفهانى، ج 2، ص 237؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 3، ص 484).

4) جامع الاصول فى شرح رسالة الفصول یا شرح الفصول، در شرح رسالة الفصول خواجه نصیرالدین طوسى در كلام. اصل كتاب طوسى به‌فارسى (سی‌فصل) است. محمدبن على جرجانى آن را به عربى برگرداند و حبلرودى آن را شرح كرد. وى تألیف این كتاب را، كه شرح مزجى است، در كربلا آغاز نمود و در 834 در مشهد به پایان رساند (افندى اصفهانى؛
امین، همانجاها؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 5، ص 41). كنتورى (ص 151)، ظاهرآ به اشتباه، سال اتمام تألیف كتاب را 861 ذكر كرده است.

5) جامع الدرر، شرحى مبسوط بر باب حادى عشر علامه حلّى در كلام. حبلرودى در 836 این اثر را تلخیص كرد و آن را مفتاح الغرر نامید (افندى اصفهانى، ج 2، ص 237؛
كنتورى، ص 326؛
خوانسارى، همانجا؛
آقابزرگ طهرانى، 1362ش، ص 55؛
براى نسخ خطى رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 5، ص 51).

6) حقائق العرفان فى خلاصة الاصول و المیزان (افندى اصفهانى، ج 2، ص 237ـ238؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 7، ص 34ـ35).

7) تحفةالمتقین فى اصول‌الدین، كه در 838 آن را تألیف نمود (افندى اصفهانى، ج 2، ص 237؛
امین، همانجا؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 3، ص 465).

8) التوضیح الانور بالحجج الواردة لدفع شُبَه الاعور، كه ردیه‌ای‌است‌بر كتاب یوسف‌بن‌مخزوم واسطی‌اعور. واسطى اعور كتاب خود، رسالةالمعارضة فی‌الرد علی‌الرافضة، را در رد مذهب تشیع در سال 700 تألیف كرده بود. حبلرودى در 839 از تألیف التوضیح الانور فراغت یافت. شمس‌الدین محمد مهبلى حلّى نیز كتاب الانوار البدریة فى رّد شبه‌القدریة را در 840 در رد كتاب واسطى نوشت. در منابع هر دو شرح ستوده شده، اما شرح حبلرودى كامل‌تر و نیكوتر از كتاب دیگر دانسته شده است (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج 2، ص 238؛
امین، همانجا؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 4، ص 491). گفتنى است كنتورى (ص 145ـ146)، احتمالابه سبب شباهت موضوع و نزدیكى زمان تألیف این دو كتاب، بین آنها خلط كرده است (در این‌باره رجوع کنید به امین، همانجا).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة: الضیاء اللامع فى القرن التاسع، چاپ علی‌نقى منزوى، تهران 1362ش؛
(3) عبداللّه‌بن عیسى افندى اصفهانى، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم 1401ـ؛
(4) امین؛
(5) محمدهادى امینى، معجم رجال الفكر و الادب فى النجف خلال الف عام، (نجف) 1413/1992؛
(6) اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛
(7) محمدبن حسن حرّ عاملى، امل الآمل، چاپ احمد حسینى، بغداد ( 1965)، چاپ افست قم 1362ش؛
(8) خوانسارى؛
(9) اعجاز حسین‌بن محمدقلى كنتورى، كشف الحجب و الاستار عن اسماء الكتب و الأسفار، قم 1409.

/ معصومه اسماعیلى /