حَبَقّوق ، از پیامبران صاحب كتاب بنیاسرائیل. وى یكى از دوازده پیامبر غیر اولوالعزم بنیاسرائیل* به شمار میرود (هاكس، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید به >دانشنامه معیار كتاب مقدّس<، ذیل مادّه) و كتاب او با نام خودش در عهد عتیق آمده
است. حبقّوق واژهاى عبرى است كه براى آن معانى گوناگونى ذكر شده است، از جمله «كسى كه به آغوش كشید» (هاكس، همانجا)، «گیاهى خوشبو» (د. جودائیكا، ذیل مادّه) و «كسى كه گلاویز میشود» (ناظر به كشمكش روحانى او با خدا؛ >دانشنامه معیار كتاب مقدّس<، همانجا).
درباره زندگى حبقّوق نبى اطلاع دقیقى در دست نیست و جز در كتابش در جاى دیگرى از عهد عتیق نامى از او برده نشده است (همانجا).
بنابر آنچه در كتاب حبقّوق نبى (:1 6) درباره پیشگویى حمله كلدانیان آمده است، معلوم میشود كه دوره نبوت او تقریباً همزمان با سقوط پایتخت آشوریان و پیروزى بابلیها ــبه فرماندهى بختنصّر*ــ در سال 612ق م بوده است (د. جودائیكا؛ >دانشنامه معیار كتاب مقدّس<، همانجاها). به گفته برخى محققان متأخر، وى در دوره سلطنت یهویاقیم (609ـ598 ق م) یا كمى پیشتر از آن، در اواخر دوره سلطنت یوشیا (639ـ609ق م)، میزیسته است (رجوع کنید به د. جودائیكا، همانجا). داستانهایى درباره حبقّوق، بهویژه بر اساس معناى لغوى نام وى، شكل گرفته كه به افسانه شبیهتر است تا تاریخ، از جمله ماجراى «زیبا و اژدها» كه شرح خدمت او به دانیال در چاه شیران است (رجوع کنید به >دانشنامه معیار كتاب مقدّس<؛ د. جودائیكا، همانجاها). همچنین درباره حضور وى در میان اسیران بنیاسرائیل كه به بابل برده شدند و نیز آمدن وى به ایران، گزارشهایى وجود دارد، ولى گفته شده است كه این گزارشها مبناى تاریخى ندارند (رجوع کنید به د. ایرانیكا، ذیل مادّه).
نام حبقّوق و اشاراتى به كتاب او در پارهاى متون حدیثى و تفسیرى اسلامى یافت میشود. نام وى در این منابع اغلب حَیقوق و حَیقوق ضبط شده است. ذكر نام حبقّوق در متون اسلامى عمدتاً بدان سبب است كه گفتههاى وى در باب سوم كتابش بشارتى برظهور پیامبر اسلام دانسته میشود. براساس حدیثى شیعى كه ابنبابویه (1357ش، ص 428؛ همو، 1363ش، ج 1، ص 165ـ166) نقل كرده است، امام رضا علیهالسلام در مناظره با رأس الجالوت یهود، براى دفاع از حقانیت اسلام، به بشارت حبقّوق به ظهور حضرت محمد صلیاللّهعلیهوآلهوسلم و نزول قرآن استناد كرد و او نیز پذیرفت. این بخش از این حدیث طولانى ــكه گزارشى تفصیلى از مناظره امام رضا با بزرگان ادیان و مذاهب آن روزگار در حضور مأمون است ــ در منابع بعدى شیعى نیز نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به طبرسى، ج 2، ص 210؛ مجلسى، ج 10، ص 308؛ حویزى، ج 2، ص 81؛ جزایرى، ص 443). در برخى منابع كلامى شیعى نیز، بدون اشاره به این حدیث، به جملاتى از كتاب حبقّوق ناظر به بشارت به ظهور پیامبر اسلام استناد شده است كه با عبارات ذكر شده در این حدیث اختلافاتى دارد (رجوع کنید به قطب راوندى، ج 1، ص 74؛ بیاضى، ج 1، ص 55). همچنین نام حبقّوق در دعاى امّداود ــكه خواندن آن در روز نیمه رجب توصیه شده است ــ ذكر شده است (رجوع کنید به طوسى، ص 809).
در متون حدیثى و روایى اهلسنّت ظاهراً از حبقّوق نامیبرده نشده است؛ اما فخررازى در التفسیرالكبیر (ج 3، ص 37)، به مناسبت نقل شواهدى از كتابهاى مقدّس یهود و نصارا در اثبات نبوت پیامبر اسلام، جملاتى از كتاب حبقّوق را نیز آورده است. همچنین كتاب حبقّوق را در زمره كتبى قرار داده كه در آنها بشارت به بعثت پیامبر اسلام وجود دارد (ج 12، ص 47؛ نیز رجوع کنید به ابوالسعود، ج 3، ص 60؛ آلوسى، ج 6، ص 184). در عین حال، عباراتى كه در برخى از این منابع، چه شیعى چه سنّى، از كتاب حبقّوق درباره بشارت به ظهور پیامبر اسلام نقل شده است، با عبارات نسخه موجود از این كتاب اختلافات بسیارى دارد، از جمله اینكه در نسخه كنونى نامى از رسول اكرم برده نشده است.
كتاب حبقّوق سِفرِ سى و پنجم عهد عتیق و هشتمین سِفر از اسفار دوازده پیامبر غیر اولوالعزم بنیاسرائیل و از جمله كتابهاى مختصر عهد عتیق است. این كتاب سه باب دارد و محتواى آن به پنج بخش تقسیمپذیر است. در بابهاى اول و دومِ این كتاب، كه چهار بخش نخست آن را دربرمیگیرد، آمده است كه حبقّوق از ظلم و بیعدالتى در میان قوم یهود به درگاه خدا شكوه كرد و خدا در پاسخ به او مژده داد كه بابلیها آنان را به اسارت خواهند برد. سپس حبقّوق از خدا پرسید چگونه بابلیها بر قوم یهود كه از آنان عادلترند غلبه خواهند كرد و آنان را اسیر خواهند كرد؟ خدا جواب داد كه پیروزى و شادى بابلیها موقت است و آنان نابود خواهند شد و مردمانِ عادل با ایمانشان خواهند زیست. بخش پنجم (باب سوم)، كه خلاصه و نتیجه اقوال حبقّوق در دو باب پیشین است، مناجاتى شعرگونه است (براى گزارشى از محتواى كتاب رجوع کنید به >دانشنامه معیار كتاب مقدّس<؛ د. جودائیكا؛ هاكس، همانجاها). تفسیرى از دو باب اول این كتاب در طومارهاى بحرالمیت كشف شده است (رجوع کنید به التوراة كتابات مابینالعهدین، ج 1، ص 281ـ295). برخى تعالیم این كتاب (4:2) بر رهبران بزرگ مسیحى، نظیر پولس، آگوستین و لوتر، اثر گذار بوده است (هیوم، ص 250).
آرامگاهى منسوب به حبقّوق در جنوبغربى شهر تویسركان* قرار دارد كه از بناهاى ارزشمند تاریخى ایران است. سازمان میراث فرهنگى جمهورى اسلامى ایران در 1369ش این آرامگاه و محوطه اصلى آن را كشف كرد («بقعه حیقوقنبى»، ص 35؛ مقدم گلمحمدى، ج 1، ص 135؛ درباره پیشینه تاریخى این آرامگاه رجوع کنید به اذكائى، ص 115ـ116).
ساختمان آرامگاه احتمالا از بناهاى قرون هفتم و هشتم و متعلق به دوره سلجوقیان است (مقدم گلمحمدى، ج 1، ص 131؛ «بقعه حیقوقنبى»، همانجا). در منابع، نماى این بنا و اوصاف معمارى آن، بهویژه سقف مخروطى شكل آن كه نمونهاى از آثار با ارزش معمارى قدیم ایرانى است، بهتفصیل گزارش شده و درباره وضع داخلى مقبره اطلاعاتى آمده است (رجوع کنید به مقدم گلمحمدى، ج 1، ص 131ـ134؛ ستوده، ص 6189ـ 6191؛ كلافچى و مؤمنى، ص 667ـ668).
آرامگاه حبقّوق مورد احترام و تقدیس یهودیان و مسلمانان است و اهالى منطقه درباره كرامات وى حكایات فراوانى نقل میكنند.
منابع : (1) علاوه بركتاب مقدّس. عهد عتیق؛ (2) محمودبن عبداللّه آلوسى، روحالمعانى، بیروت: داراحیاءالتراثالعربى، (بیتا.)؛ (3) ابنبابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینى طهرانى، قم [? 1357ش[؛ (4) همو، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدى لاجوردى، قم 1363ش؛ (5) محمدبن محمد ابوالسعود، تفسیر ابیالسعود، المسمى ارشادالعقل السلیم الى مزایا القرآن الكریم، بیروت: داراحیاء التراث العربى، (بیتا.)؛ (6) پرویز اذكائى، «تویسركان ـ رودراور»، فرهنگ همدان، ش 13 و 14 (بهار و تابستان 1377)؛ (7) «بقعه حیقوق نبى»، میراث فرهنگى، سال 1، ش 1 (تیر 1369)؛ (8) علیبن محمد بیاضى، الصراطالمستقیم الى مستحقى التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودى، (تهران) 1384؛ (9) التوراة، كتابات مابینالعهدین: مخطوطات قمران ـ البحرالمیت، چاپ آندره دوپون ـ سومر و مارك فیلوننكو، ترجمة و تقدیم موسى دیب خورى، دمشق: دارالطلیعة الجدیدة، 1998ـ1999؛ (10) نعمتاللّهبن عبداللّه جزایرى، النورالمبین فى قصصالانبیاء و المرسلین، قم 1398/ 1978؛ (11) عبدعلیبن جمعه حویزى، تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم 1370ش؛ (12) منوچهر ستوده، «مقبره حبقوق در یك كیلومترى جنوب شهر تویسركان»، در نامواره دكتر محمود افشار، به كوشش ایرج افشار، ج 10، تهران : بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار، 1377ش؛ (13) احمدبن على طبرسى، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوى خرسان، نجف 1386/1966، چاپ افست قم (بیتا.)؛ (14) محمدبن حسن طوسى، مصباحالمتهجّد، بیروت 1411/ 1991؛ (15) محمدبن عمرفخررازى، التفسیرالكبیر، قاهره (بیتا.)، چاپ افست تهران (بیتا.)؛ (16) سعیدبن هبةاللّه قطب راوندى، الخرائج و الجرائح، قم 1409؛ (17) زهرا كلافچى و مهرشاد مؤمنى، «مجموعه برج آرامگاههاى استان همدان»، در مجموعه مقالات دومین كنگره تاریخ معمارى و شهرسازى ایران: 25ـ29 فروردین ماه 1378، ارگ بم ـ كرمان، به كوشش باقر آیتاللّهزاده شیرازى، ج 4، تهران: سازمان میراث فرهنگى كشور، 1380ش؛ (18) مجلسى؛ (19) محمد مقدم گلمحمدى، تویسركان، ج 1، تهران 1371ش؛ (20) جیمز هاكس، قاموس كتاب مقدس، بیروت 1928، چاپ افست تهران 1349ش؛ (21) رابرت ارنست هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه و توضیح عبدالرحیم گواهى، تهران 1369ش؛
(22) EIr., s.v. "Habaquq" (by S. Soroudi); (23) Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982, s.v. "Habakkuk" (by Yehoshua M. Grintz and Dvora Briskin-Nadiv); (24) The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. "Habakkuk" (by C. E. Armerding).