حَبِِش ، نام عثمانى ولایتى شامل سواحل افریقایى دریاى سرخ، از جنوب مصر تا خلیج عدن، از جمله سَنجَقِ جدّه. سنجقهاى مهم آن عبارت بودند از: اِبریم، سَواكِن، اَرككِو، مَصَوَّع، زَیلَع و جدّه، تا آنجاكه حدود آن تقریبآ با مناطق ساحلى سودان امروز، اتیوپى، جیبوتى و منطقه زیلع در جمهورى سومالى تطبیق می‌كند.

این ولایت به منظور اخراج پرتغالیها ایجاد گردید كه از اواخر دوره ممالیك، از پایگاههایشان در طول ساحل دریاى سرخ، سعى می‌كردند مانع سفر حج و تجارت ادویه شوند. حملات پرتغالیها موجب كاهش درآمد گمركى بندرهایى چون جدّه، سوئز و طور گردید. همچنین پیامدهاى نامطلوبى در سراسر جهان اسلام داشت، زیرا حجاج اخبار این حملات را منتشر می‌ساختند (رجوع کنید به اینالجق، ص 503ـ505)؛ بنابراین، سلطان عثمانى، كه حامى اماكن مقدّس بود، مجبور به واكنش گردید، اما پس از ناكامى پنج حمله به پرتغالیها (بین سالهاى 930 و 961/ 1524 و 1554)، دولت عثمانى تصمیم به اشغال دائم این مناطق و تأسیس ولایت مذكور گرفت.

ازاین‌رو، در 962 ازدمیرپاشا* به مقام بیگلربیگى* برگزیده شد (باش وكالت آرشیوى، كپه‌جى تصنیفى، (بخش) دیوان همایون رئوس قلمى، ش 212، 213). او با سپاهى كه در مصر گرد آورد، حمله‌اى را تا بالاى نیل سامان داد، ولى به سبب موانعى كه در این مسیر ناگزیر بود، عملیات ناكام ماند (رجوع کنید به اورخونلو، 1961). در دومین نبرد، ازدمیرپاشا نیروهایش را در سوئز بر كشتى نشاند و در سواكن پیاده كرد. او با استفاده از نیروهاى زمینى و دریایى، همه منطقه را، از مصوّع تا زیلع، فتح كرد و سرانجام این ولایت در 964/1557 شكل گرفت (همو، 1962، ص 1ـ24). عثمانیها براى استحكام موقعیتشان، فتوحات خویش را تا 966/1559، آنگاه كه ازدمیرپاشا درگذشت، در خشكى گسترش دادند. پس از مرگ او، قدرت عثمانى به‌سرعت كاهش یافت. مناطق دورتر (به‌حال خود) رها شدند یا به‌طور مجزا (از عثمانى) اداره گردیدند. به‌گفته بروس، در 1203 مصوّع تحت حكومت والى عثمانى نبود، بلكه تحت رهبرى قبیله‌اى به‌نام نائب بود. این كاشفلیك (ولایت)، در نوبه سفلا موروثى شده بود و نوادگان افراد پادگان عثمانى، كه با مردمان محلى وصلت كرده بودند، طبقه نظامى موروثی‌اى به وجود آوردند.

چون یكى از وظایف بیگلربیگى، حفظ نظم در شهرهاى مقدّس و یمن بود، از ربع آخر قرن دهم تا آغاز قرن سیزدهم، جدّه مركز این ولایت شد (باش وكالت آرشیوى، مهمه دفترى، XXI، 311، XXVII، 235، 6، 92). به‌سبب ناآرامیهاى این منطقه در قرن دوازدهم، مدینه موقتاً به مركزیت این ولایت برگزیده شد.

در 1229/1814، هنگامى كه بوركهارت‌از سواكن دیدن كرد، اقتدار عثمانى تا حد اعطاى رسمیت به امیرمحلى از سوى والى جدّه و انتصاب مأمور گمرك بندر، كاهش یافته بود. سرانجام در 1246 سلطان عثمانى دست از ادعایش در مورد مناطق افریقایى این ولایت برداشت و تمامى آنها را به پاشاى مصر واگذار كرد.

---

منابع :
(1) اولیا چلبى، ج10، ص 931 به بعد؛
(2) احمد راشد، تاریخ یمن و صنعا، ج 1، استانبول 1291؛
(3) سیدلقمان، زبدةالتواریخ، نسخه خطى؛
(4) عبدالرحمان شرف، «اوزدمیر ـ اوغلى عثمان‌پاشا»، در تاریخ عثمانى انجمنى مجموعه‌سى، استانبول 1910ـ1923، ش 21ـ25؛


(5) James Bruce, Travels to discover the source of the Nile, VI, Edinburgh 1805;
(6) Wallis Budge, A history of Ethiopia, Nubia and Abyssinia, II, London 1928;
(7) J. L. Burckhardt, Travels in Nubia, London 1819;
(8) M. Longworth Dames, "The Portuguese and Turks in the Indian Ocean in the sixteenth century", JRAS (1921), 1-28;
(9) P. M. Holt, A modern history of the Sudan, London 1963, 23-25;
(10) H.Indalcâk, in Belleten, XXI/83 (1957);
(11) C. Orhonlu, in Altinci Turk Tarih Kurumu Kongresi tebligleri, Ankara 1961;
(12) idem, "XVI. asrin ilk yarisinda Kizildeniz sahillerinde Osmanlilar", Tarih dergisi, XII/16 [1962];
(13) Rustem Pasha, Tarikh, abridged German translation by L. Forrer, Leipzig 1923;
(14) G. W. F. Stripling, The Ottoman Turks and the Arabs, 1511-1574, Urbana 1942, 96-98;
(15) J. Spencer Trimingham, Islam in Ethiopia, Oxford 1952.

/ ت. ایشیكسال (د. اسلام) /