حامدى ، نسبت سه داعى مطلق در میان اسماعیلیان طیبى یمن. این نسبت به شاخه‌اى از قبیله هَمْدان* در منطقه حَراز* اشاره دارد.

1) ابراهیم‌بن حسین‌بن ابی‌سُعودبن ابی‌یعقوب، از داعیان یمنى كه برخلاف‌نظر خلیفه فاطمى، الحافظ لِدین‌اللّه*، پس از درگذشت آمر باحكام‌اللّه در 524، از امامت فرزند مستور وى، طَیب، حمایت می‌كردند (رجوع کنید به طَیبیه*). ابراهیم در 533 به‌جاى استادش، سلطان خطّاب‌بن حسن* حجورى مأذون شد (مأذون یعنى داعى دوم كه از لحاظ مرتبه، پس از داعى مطلق قرار دارد). ابراهیم پس از مرگ ذؤَیب‌بن موسى وادِعى در 546، دومین داعى مطلق شد. در آن زمان وضع «دعوت» طیبى ناپایدار بود، زیرا بیشتر حاكمان محلى اسماعیلى (از جمله حاتم‌بن احمدبن ابراهیم همدانى یامى در صنعا)، رسمآ هوادار «دعوت» حافظى بودند. با این حال، حاتم‌بن احمد به ابراهیم حامدى اجازه داد در صنعا اقامت كند و مزاحم فعالیتهاى تعلیمى وى نشد. از حامدى چندین اثر درباره تعالیم باطنى اسماعیلى به جا مانده است و به نظر می‌رسد او عمدتآ متأثر از افكار استادش، خطّاب‌بن حسن، بوده است. وى همانند خطّاب از رسائلِ اخوان‌الصفاء* و راحةالعقل حمیدالدین كرمانى* فراوان نقل‌قول و به آنها استناد كرده است. ابراهیم حامدى در اثر اصلى خود، كتاب كنز الولد، نظریه تنزل عقل سوم، یا «مُنبعَث» دوم، را به مرتبه دهم در عالَم روحانى ــ كه موجب پیدایى جهان مادّى می‌شودــ بسط و تفصیل داد. نظریه انبعاث، كه خطّاب در رسالة النفس مطرح كرده بود، در كتاب الابتداء و الانتهاء ابراهیم حامدى نیز، به اجمال، آمده است. تفصیلات ابراهیم حامدى مبنایى براى تفكرات باطنى بعدى طیبیان شد. وى در 16 شوال 557 در صنعا وفات یافت.

2) حاتم‌بن ابراهیم، كه در 554، پدرش او را مأذون كرد. وى اندكى پس از آنكه سومین داعى مطلق شد، توانست قلعه كوكبان را، با حمایت قبیله‌هاى همدان و حِمْیر*، فتح و در آنجا اقامت كند. با گسترش نفوذ وى در مناطق ذَمار و نَقیلِ بنی‌شَرحه در نزدیكى صنعا، حاكمِ یامىِ صنعا، علی‌بن حاتم‌بن احمد، به مقابله با وى پرداخت و او را شكست داد. حاتم در 561 مجبور به ترك كوكبان شد؛ نخست به لؤلؤه و رَیعان در قلمرو بنوهِبرَه، از آنجا به بیت رَدْم كه تحت حاكمیت بنوشهاب بود، و سپس به شُعاف در حَراز رفت. سرانجام در 569 قلعه ظهره را تصرف كرد. در حالى كه بیشتر اسماعیلیان در حراز هنوز حافظى بودند، او حمایت سَبأبن یوسف، رئیس قبایل یعبورىِ هَمدان، را به دست آورد، سپس به سوى حُطَیب، قله‌اى در رشته كوه شِبام، رفت و با كمك یعبوریان، حراز (قله مرتفع‌تر شبام) را نیز تسخیر كرد. سبأبن یوسف منطقه تحت سلطه داعى را با پیروزى بر قبایل دیگر وسعت بخشید، اما سرانجام به دست بنوحَكَم كشته شد. حاتم غارى را در حطیب مقر خود قرار داد. او در آنجا تدریس و تألیف می‌كرد و داعیان دیگر مناطق یمن و سند و هند را به حضور می‌پذیرفت. وى نخست محمدبن طاهر حارثى خزرجى را مأذون خویش قرار داد و پس از وفات او در 584، علی‌بن محمدبن ولید را برگزید. حكومت ایوبى در یمن فعالیت تعلیمى طیبى را چندان محدود نكرد. حاتم در 16 محرّم 596 درگذشت و در پای‌كوه حطیب به خاك سپرده شد. آرامگاه وى هنوز زیارتگاه طیبیان است. از آثار متعدد وى، اثر موجزى به‌نام رسالة زهر بذر الحقائق منتشر شده كه مشتمل است بر پاسخِ وى به هجده سؤال در مسائل باطنى، كه برخى از آنها درباره مضامین كتاب الابتداء و الانتهاء ابراهیم حامدى است. تحفة القلوب و فَرجَة المكروب وى درباره تاریخ دعوت در یمن از زمان حكومت مستنصر فاطمى (حك : 427ـ487) است.

3) علی‌بن حاتم‌بن ابراهیم، چهارمین داعى مطلق. وى نزد علی‌بن محمدبن ولید، مأذونِ فاضلِ پدرش، در صنعا تعلیم دید. انتظار می‌رفت علی‌بن محمدبن ولید جانشین حاتم شود اما حاتم، به توصیه وى، فرزند خود على را به جانشینى برگزید و به این ترتیب، على چهارمین داعى مطلق شد. وى نخست در حراز اقامت كرد، ولى درگیریها و دشمنیهاى طوایف یعبورى او را به صنعا كشاند. در آنجا علی‌بن محمدبن ولید او را یارى می‌كرد و با ایوبیان و گماشتگان همدانى آنان در ذی‌مَرمَر مناسبات خوبى داشت. وى علی‌بن محمدبن ولید را به جانشینى خود برگزید و در 605 در صنعا وفات یافت.

تنها اثر شناخته شده وى، روضةالحِكَم، در پاسخ به هفده سؤال درباره تعالیم باطنى است كه بخشى از آنها به كتاب البشارَة (منسوب به ابویعقوب سجستانى) مربوط می‌شود و اطلاع ما از كتاب‌البشارة به واسطه این كتاب است. علی‌بن حاتم این اثر را در زمان حیات پدرش نوشت.

---

منابع :
(1) ابن‌قاسم، غایةالامانى فى اخبار القطر الیمانى، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره 1388/1968؛
(2) ادریس‌بن حسن، نزهةالافكار، نسخه خطى؛
(3) قطب‌الدین سلیمانجى برهانپورى، منتزع‌الاخبار فى اخبار الدّعاةالاخیار، چاپ سامر فاروق طرابلسى، بیروت 1999؛
ابراهیم‌بن حسین حامدى، كتاب الابتداء و الانتهاء، در

(4) Trois traites ismaeliens Yemenites, ed, H. Feki, doctoral thesis, Universite de Paris (Sorbonne) 1970;


(5) همو، كتاب كنزالولد، چاپ مصطفى غالب، ویسبادن 1391/1971؛
(6) حاتم‌بن ابراهیم حامدى، رسالة زهر بذرالحقائق، در منتخبات اسماعیلیة، چاپ عادل عوّا، دمشق: مطبعةالجامعة السوریة، 1378/1958؛
(7) حاتم‌بن ابراهیم همدانى، تحفةالقلوب و فرجةالمكروب، چاپ عباس همدانى (زیر چاپ)؛
(8) حسین‌بن فیض‌اللّه همدانى و حسن سلیمان محمود جهنى، الصّلیحیون و الحركة الفاطمیة فى الیمن، قاهره [? 1955[؛


(9) Abbas Hamdani, "The Dai Hatim ibn Ibrahim al-Hamidi (d. 596 H./ 1199 A. D.) and his book Tuhfat al-qulub", Oriens, vol. 23-24 (1974), 258-300;
(10) Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Ismaili literature, Malibu, Calif. 1977;
(11) S. M. Stern, "The succession to the Fatimid Imam al- amir, the claims of the later Fatimids to the Imamate, and the rise of Tayyibi Ismailism" Oriens, vol.4, no.2 (Dec, 1951), 193-255.

/ ویلفرد مادلونگ /