حافظ دراز ، محمداحسن پیشاورى، محدّث، فقیه و واعظ اهل پنجاب و ساكن پیشاور. لقب وى استادالعلماء بود و بهسبب از برداشتن قرآن «حافظ» خوانده میشد و چون بلند قامت بود به «حافظ دراز» مشهور گشت. وى در 1202 در پنجاب در خانوادهاى مذهبى و اهل علم به دنیا آمد. جدّش حافظ محمداشرف، پدرش حافظ محمدصدیق، و مادرش از عالمان دین و از حافظان و واعظان بودند. وى علوم دینى را نزد مادرش آموخت و در این علوم، از جمله در منطق و حكمت، متبحر شد. افزون بر اقامه فرایض دینى، مجلس درس تشكیل داد و پدر حافظدراز، از خوشاب (شهرى در پنجاب) به پیشاور انتقال یافت و در آنجا ماندگار شد. حافظدراز نیز در همین شهر مقیم شد و به تدریس و تربیت شاگردانى پرداخت كه از پنجاب، كابل، قندهار، غزنه، هرات، سمرقند و بخارا نزد او میرفتند (حسنى، ج 7، ص 434؛ قادرى، ج1، ص122 و پانویس2، ص123؛ رحمانعلى، ص60).
وى حنفیمذهب و پیرو طریقت عبدالقادر گیلانى* بود (ظهورالدین احمد، ج 4، ص 347ـ348). حافظدراز علاوه بر تدریس، به وعظ و سخنرانى نیز اهتمام وافر داشت تا آنجا كه به واعظ مشهور شد (رجوع کنید به رحمانعلى، همانجا؛ قادرى، ج 1، ص 125). سخنرانیهایش غالبآ وعظ دینى و مبتنى بر عقاید اهل سنّت و جماعت بود و بر مردم تأثیر فراوان میگذاشت (قادرى، همانجا). وى در مقام وعظ، بیمحابا به انتقاد از حكمرانان وقت میپرداخت (همان، ج 1، ص 126؛ ظهورالدین احمد، ج 4، ص 347). او آثارى به زبان عربى و فارسى از خود بر جاى گذاشته كه از آن جمله است مِنَحُ البارى فى شرح صحیح البخارى، شرحى مبسوط به فارسى از الجامعالصحیح ابوعبداللّه محمدبن اسماعیل بخارى*. این كتاب كه به شیوهاى آسان و قابل فهم نگاشته شده، به كوشش میرزامحمدصادق در 1279 در پیشاور بهچاپ رسید (ظهورالدین احمد، ج 4، ص 347). در برخى منابع (رجوع کنید به رحمانعلى؛ حسنى، همانجاها)، نام این كتاب منهجالبارى فى شرح صحیح البخارى ثبت شده است.
حافظ دراز رسالهاى دارد با عنوان رساله عجیبه و تحفه غریبه كه آن را به حكمران كابل تقدیم كرده است. این رساله، كه مجموعآ 24 صفحه و شش فصل دارد، در بیان و شرح فریضه جهاد با كافران و ترغیب به مبارزه با استعمار انگلیس است. نسخه خطى این رساله در كتابخانه دانشكده اسلامیه پیشاور (ش830) نگهدارى میشود (ظهورالدین احمد، ج 4، ص 348). حاشیه بر شرح السلمِ قاضى مبارك، حواشى بر تتمه آخوند یوسف، تفسیر سوره یوسف و تفسیر سوره ضُحى تا آخر قرآن، و پاسخ سؤالات حاكم بخارا از دیگر آثار اوست (رحمانعلى؛ حسنى، همانجاها؛ قادرى، ج 1، ص 126ـ127؛ ظهورالدین احمد، ج 4، ص 347). حافظ دراز در 1263 درگذشت (رحمانعلى؛ حسنى؛ ظهورالدین احمد، همانجاها).
منابع : (1) عبدالحى حسنى، نزهةالخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج 7، حیدرآباد، دكن 1399/1979؛ (2) رحمانعلى، تذكره علماى هند، لكهنو 1312/1894؛ (3) ظهورالدین احمد، پاكستان مین فارسى ادب، ج 4، لاهور 1985؛ (4) محمدامیر شاه قادرى، تذكره علماء و مشائخ سرحد، ج 1، پیشاور [ ? 1383/ 1964[.