حارثبن محمدبن أبیأُسامة ، محدّث و مُسنِد عراقى. وى در شوال 186 در بغداد متولد شد و چون نَسَبش به تمیمبن مرَّه میرسید به تمیمى مشهور شد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج 9، ص 114؛ سمعانى، ج 1، ص 479). از جزئیات زندگى وى اطلاعى در دست نیست.
او از اشخاص بسیارى حدیث شنید و روایت كرد، از جمله از ابوخالد یزیدبن هارون سلمى، ابوالحسن علیبن عاصم تمیمى، ابومحمد روحبن عبادة قیسى و ابوعبداللّه محمدبن عمر واقدى (ابنحِبّان، ج 8، ص 183؛ خطیب بغدادى؛ سمعانى، همانجاها). خلیلى قزوینى (ج 2، ص 519،590)، حارثبن محمد را از آخرین شاگردان ضحاكبن مَخلَد* (متوفى 212) و ابنكُناسه* (متوفى 207) در بغداد دانسته است.
در توثیق و تضعیف حارث اختلاف هست. علیبن عمر دارقطنى* و ابواسحاق حربى* (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج 9، ص 115) و ابنحِبّان (همانجا) او را ثقه، راستگو و روایاتش را درخور اعتماد خواندهاند (قس ابنحزم، ج 2، ص 195، ج 11، ص 53 كه او را تضعیف كرده است).
بسیارى از حارث روایت كردهاند، از جمله ابن ابیالدنیا*، ابوجعفر محمدبن جریر طبرى*، و ابوبكر محمدبن عبداللّه شافعى (خطیب بغدادى، ج 9، ص 114). ابنجزرى (ج 1، ص 201) او را در زمره راویان قرائت قرآن از محمدبن سعد كاتبِ واقدى* آورده و ابوبكربن مجاهد نیز قرائت حارث را روایت كرده است. حارثبن محمد در شب عرفه سال 282 درگذشت (خطیب بغدادى، ج 9، ص 115).
وى صاحب مُسند بوده كه ذهبى (ج 6، ص 732) آن را اثرى مفصّل توصیف كرده و گفته اجزائى از آن را با سندِ متصل سماع كرده است. این كتاب تا قرن نهم در دسترس بوده است (رجوع کنید به هیثمى، ص 17؛ ابنحجر عسقلانى، ج 1، ص 4). هیثمى زوائد آن مسند، یعنى آنچه در صحاح سته نبوده، را به ترتیب ابواب فقهى در بغیةالباحث عن زوائد مسندالحارث گرد آورده است. همچنین ابنحجر عسقلانى در المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة (همانجا) و بوصیرى در اتحاف الخِیرةِالمَهَرَة بزوائد المسانید العشرة (ج 1، ص 33) از آن بهره گرفتهاند.
جزء حدیثى برگرفته از مسند او به روایت ابوبكر احمدبن یوسفبن خلّاد (متوفى 359) از حارثبن محمد، در پانزده برگ در كتابخانه ظاهریه دمشق، مجموعه 3791 (برگهاى 183ـ197) با عنوان مسندالمشایخ عن رسولاللّه (ص) باقى مانده است (سوّاس، ص 278). احادیث عالیالسند مسند حارثبن محمد نیز با عنوان أحادیث عوالى المستخرجة من مسند الحارثبن أبى أسامة به روایت ابونعیم احمدبن عبداللّه اصفهانى (متوفى 430) در ضمن مجموعه 3837 كتابخانه ظاهریه دمشق (برگهاى 211ـ215) موجود است (همان، ص 535ـ536).
از دیگر آثار او، جزء حدیثى از روایات ابوالحسن علیبن عاصمبن صُهیب قرشى (متوفى 201) است كه در شش برگ در كتابخانه ظاهریه دمشق، مجموعه 3768 (برگهاى 151ـ156)، به خط و سماع موفقالدینبن قدامه مقدسى با عنوان حدیث علیبن عاصم عن شیوخه، نگهدارى میشود (رجوع کنید به همان، ص 163). همچنین ابوعبداللّه محمدبن عبدوس جهشیارى در كتاب الوزراء و الكتّاب (ص 136، 241) از كتابالخلفاء او مطالبى نقل كرده است.
منابع : (1) ابنجزرى، غایةالنهایة فى طبقاتالقرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بیتا.)؛ (2) ابنحِبّان، كتاب الثقات، حیدرآباد، دكن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بیروت (بیتا.)؛ (3) ابنحجر عسقلانى، المطالب العالیة بزوائد المسانیدالثمانیة، چاپ حبیبالرحمان اعظیمى، بیروت 1407/1987؛ (4) ابنحزم، المحلّى، چاپ احمد محمدشاكر، بیروت : دارالفكر، (بیتا.)؛ (5) احمدبن ابیبكر بوصیرى، اتحاف الخیرةالمهرة بزوائد المسانید العشرة، چاپ عادلبن سعد و سیدبن محمود، ریاض 1419/1998؛ (6) محمدبن عبدوس جهشیارى، كتاب الوزراء و الكتّاب، چاپ مصطفى سقا، ابراهیم ابیارى، و عبدالحفیظ شلبى، قاهره 1357/1938؛ (7) خطیب بغدادى؛ (8) خلیلبن عبداللّه خلیلى قزوینى، كتاب الارشاد فى معرفة علماء الحدیث، چاپ محمد سعیدبن عمر ادریس، ریاض 1409/1989؛ (9) محمدبن احمد ذهبى، تاریخالاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1424/2003؛ (10) سمعانى؛ (11) یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسة العُمریة فیدارالكتب الظاهریة بدمشق، كویت 1408/1987؛ (12) علیبن ابوبكر هیثمى، بغیة الباحث عن زوائد مسندالحارث، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنى، (قاهره، بیتا.).