حاجی‌آباد(1) ، شهرستان و شهرى در استان هرمزگان در جنوب ایران.

1) شهرستان حاجی‌آباد، شمالی‌ترین شهرستان استان. سه بخش به نامهاى مركزى (به مركزیت حاجی‌آباد)، فارِغان (به مركزیت فارغان) و احمدى (به مركزیت سَرگَز)، شش دهستان و دو شهر به نامهاى حاجی‌آباد و فارغان دارد.

بیشتر قسمتهاى شهرستان كوهستانى است. كوه هُماك یا فارغان با 267، 3 متر ارتفاع (دومین قله مرتفع استان) و كوه زندان با 993 متر ارتفاع، در این شهرستان معروف‌اند (جعفرى، ج1، ص556؛ سایبانى، 1381ش، ص 32ـ33). رود فصلى شور (یا شورِ طارم)، كه شاخه اصلى رود كُل به‌شمار می‌رود و در نهایت به خلیج‌فارس می‌ریزد، مهم‌ترین رود شهرستان است و جهت عمومى شمالى جنوبى دارد (رجوع کنید به جعفرى، ج 2، ص397ـ 398؛ اطلس گیتاشناسى استانهاى ایران، ص 186ـ187).

حدود 90% سیب‌زمینى استان در این شهرستان تولید می‌شود (مركز آمار ایران، 1384ش، ص 57ـ93). حاجی‌آباد تنها تولیدكننده عسل استان است. از صنایع‌دستى، بافت قالى و گلیم در آنجا رواج دارد (همان، ص 119، 136، 138، 143؛ فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 114، ص 69).

حاجی‌آباد، به‌سبب واقع شدن در مناسب‌ترین مسیر مواصلاتى میان بندرعباس و نواحى داخلى ایران، از گذشته داراى اهمیت ارتباطى بوده است (رجوع کنید به كیهان، ج 3، ص 448؛ نیز رجوع کنید به سایكس، ص300ـ301). پیش از راه‌سازى جدید، راههاى قدیمى بندرعباس به كرمان و بندرعباس به سیرجان و یزد، از دو تنگ در شهرستان حاجی‌آباد می‌گذشت كه به راه تنگ زندان و راه تنگ زاغ شهرت یافتند (سایبانى، 1381ش، ص 77ـ79، 106، پانویس 1). در 1336ش، با اتمام عملیات راه‌سازى میان بندرعباس ـ سیرجان در تنگ زاغ، حاجی‌آباد در مسیر یكى از مهم‌ترین راههاى اصلى كشور قرار گرفت (رجوع کنید به سایبانى، 1381ش، ص 83ـ84). موقعیت حاجی‌آباد سبب شد تا راه‌آهن بندرعباس ـ بافق (بهره‌بردارى در 1373ش) نیز از این شهرستان بگذرد (سایبانى، 1381ش، ص 86ـ87؛ نیز رجوع کنید به همو، 1377ش، ص 81).

در تقسیمات كشورى 1355ش، بخش قدیمى سعادت‌آباد به مركزیت شهر حاجی‌آباد، جزو شهرستان بندرعباسِ استان ساحلى بنادر و جزایر خلیج‌فارس و دریاى عمان بود (ایران. وزارت كشور، ص 27) و در بهمن 1372 به شهرستان حاجی‌آباد بدل شد (رجوع کنید به ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى، 1382ش، ذیل «استان هرمزگان»).

در 1375ش، جمعیت شهرستان حاجی‌آباد 385،61 تن بود كه از این تعداد 452،41 تن (5ر67%) روستانشین بودند (مركز آمار ایران، 1376ش، ص شصت‌وهشت). اهالى شهرستان شیعه دوازده امامی‌اند و به فارسى با گویش بندرى سخن می‌گویند (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، همانجا).

زیارتگاههاى ركن‌الدین حیدر در شهر فارغان، سیدابراهیم در آبادى سعادت‌آباد و زین‌العابدین در آبادى درآگاه و قلعه كُلدان در پنج كیلومترى جنوب‌غربى شهر حاجی‌آباد، از آثار مهم شهرستان است (همان، ج 114، ص 53ـ54، 69، 82ـ83).

2) شهر حاجی‌آباد، مركز شهرستان. در حدود 175 كیلومترى شمال شهر بندرعباس، در ارتفاع 930 مترى از سطح دریا قرار دارد (همان، ج 114، ص 46). بیشترین دماى شهر در تابستانها ْ48، كمترین آن در زمستانها صفر درجه، و میزان بارش سالانه آنجا حدود 230 میلیمتر است (همانجا). آبادى حاجی‌آباد در 1344ش شهر شد (ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى، 1382ش، همانجا). این شهر در 1375ش، 689، 16 تن جمعیت داشت (مركز آمار ایران، 1376ش، ص هشتادوپنج).

نام شهر برگرفته از قلعه‌اى به نام حاجی‌آباد است كه ظاهرآ در دوره قاجار در این محل احداث شده است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 114، ص 46). به نوشته خورموجى (ص 103ـ105)، حاجی‌آباد و آبادیهاى اطرافش جزو شبانكاره* بودند. در سده دوازدهم (دوره زندیه)، نصیرخان لارى ناحیه‌اى را، شامل حاجی‌آباد و بلوكات مجاور آن، تصرف و ضمیمه لارستان فارس كرد. این ناحیه متشكل از هفت بلوك بود و بلوك یا ناحیه سبعه نامیده می‌شد (فسائى، ج 2، ص 1350؛ نیز رجوع کنید به سایبانى، 1369ش، ص 9ـ11؛ وزیرى كرمانى، ص 32، 146). پلیس جنوب* در 1335ـ1340ش، با هدف ایجاد امنیت در مسیر بندرعباس ـ سیرجان، پایگاهى در طارمِ حاجی‌آباد و نیز جاده‌اى از سیرجان به حاجی‌آباد احداث كرد (سایبانى، 1377ش، ص 237ـ238).

در اوایل دوره پهلوى، حاجی‌آباد جزو محال هفت‌گانه ولایات خمسه استان فارس بود و انگور و گُل از آنجا به هندوستان صادر می‌شد (كیهان، ج 2، ص 238ـ239). رزم‌آرا (ج 8، ص 119، 239) در حدود 1330ش، از حاجی‌آباد و خرماى فراوان آن نوشته است.

---

منابع :
(1) اطلس گیتاشناسى استانهاى ایران، تهران: گیتاشناسى، 1383ش؛
(2) ایران. وزارت كشور، تقسیمات كشور شاهنشاهى ایران، تهران 1355ش؛
(3) ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى. دفتر تقسیمات كشورى، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛
(4) همو، نشریه عناصر و واحدهاى تقسیمات كشورى (تا پایان آبان 1384)، تهران 1384ش؛
(5) عباس جعفرى، گیتاشناسى ایران، تهران 1368ـ1379ش؛
(6) محمدجعفربن محمدعلى خورموجى، نزهت الاخبار: تاریخ و جغرافیاى فارس، چاپ على آل‌داود، تهران 1380ش؛
(7) رزم‌آرا؛
(8) احمد سایبانى، از بندر جرون تا بندرعباس، بندرعباس 1377ش؛
(9) همو، بندرعباس و هلال طلائى، تهران 1381ش؛
(10) همو، فین بندر عباس، به همراه واژه‌نامه گویش محلى، (بی‌جا) 1369ش؛
(11) فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور جمهورى اسلامى ایران، ج :114 دولت‌آباد، تهران: اداره جغرافیائى ارتش، 1362ش؛
(12) حسن‌بن حسن فسائى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران 1382ش؛
(13) مسعود كیهان، جغرافیاى مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛
(14) مركز آمار ایران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 نتایج تفصیلى كل كشور، تهران 1376ش؛
(15) همو، نتایج تفصیلى سرشمارى عمومى كشاورزى :1382 استان هرمزگان، تهران 1384ش؛
(16) نقشه جمهورى اسلامى ایران: براساس تقسیمات كشورى، مقیاس 000،600، 1:1 تهران : گیتاشناسى، 1383ش؛
(17) احمدعلى وزیرى كرمانى، جغرافیاى كرمان، چاپ باستانى پاریزى، تهران 1353ش؛


(18) Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia or eight years in Iran, New York 1902.

/ وحید ریاحى /