حاج‌آقا محمد ایرانى مجرد ، معروف به حاج‌آقا محمد، از متخصصان موسیقى دستگاهى ایران. وى در 1289 یا 1290ش به‌دنیا آمد. از ایام جوانى و زندگى او، اطلاع دقیقى در دست نیست. او از ثروتمندان رشت بود و از درآمد كشت چاى و املاك خود در گیلان امرار معاش می‌كرد. هیچ‌گاه ازدواج نكرد و گویا با خواهر خود در تهران زندگى می‌كرد (نیازمند، ص 169؛ صفوت، مصاحبه مورخ 10 اردیبهشت 1383). سابقه تحصیلات وى نیز چندان معلوم نیست. حاج‌آقا محمد در موسیقى ابتدا شاگرد مهدى صلحى*، ملقب به منتظم‌الحكما، بود و سپس از استاد بزرگ موسیقى دوره قاجار، میرزاعبداللّه*، بهره برد (خالقى، بخش 1، ص 121). ظاهرآ بخش عمده مطالب ردیفى محفوظ در خاطر حاج‌آقا محمد، اثر تعلیمات میرزاعبداللّه یا شاگردان میرزاعبداللّه، از جمله میرزاحسینقلى، نایب اسداللّه و درویش‌خان، بوده است (رجوع کنید به صفوت، 1382ش، ص 203).

بنابه تصریح خالقى (بخش 1، ص 126ـ127)، اگرچه حاج‌آقا محمد در نواختن مهارتى نداشت، اما ردیف‌دانى بسیار برجسته و پراطلاع و كم‌نظیر بود. وى علاوه بر آوازها، از تصانیف و آهنگهاى قدیم نیز آگاهى بسیار داشت و آرا و اقوالش سندى معتبر براى اهل موسیقى به‌شمار می‌رفت. حسن مشحون و روح‌اللّه خالقى در تدوین تاریخ موسیقى خود بارها به یادداشتها و خاطرات او استناد كرده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به مشحون، ج 2، ص510، پانویس 82، ص 511، 570، 575؛ خالقى، بخش 1، ص 104ـ109).

محفل حاج‌آقا محمد در محله آب‌سردار تهران بیش از شصت سال مركز تجمع موسیقی‌دانان معتبر از چند نسل متوالى بود. آنان در این محفل به نواختن ساز، خواندن آواز و بحثهاى شناخت ردیف می‌پرداختند و از نقدها و نكته‌سنجیهاى حاج‌آقا محمد بهره می‌بردند. این محفل سالها نوعى فرهنگستان خاص موسیقىِ دستگاهى شناخته می‌شد (جهانبگلو، ص 126ـ127؛ براى خاطراتى از محفل هنرى او رجوع کنید به نیازمند، ص 169ـ179). هنرمندانى كه به محفل وى راه می‌یافتند، استادان مسلّم موسیقى به‌شمار می‌آمدند، از جمله: ابوالحسن صبا*، حسام‌السلطنه*، نورعلى برومند*، حسین طاهرزاده*، اسماعیل قهرمانى*، حبیب سماعى*، على تجویدى و حسین تهرانى* (جهانبگلو، همانجا؛ نیازمند، ص 171). حاج‌آقا محمد در تشخیص استعدادهاى موسیقى نیز مهارت داشت. براى نمونه، او صداى ذبیحى و گلپایگانى را، به‌ترتیب، مناسب تعلیم نزد تاجِ نیشابورى* و نورعلى برومند تشخیص داد (نیازمند، ص 176).

در اوایل دهه 1330ش، باتوجه به بی‌سامانى وضع موسیقى دستگاهى، به توصیه حاج‌آقا محمد و استادان حاضر در محفل او، هیئتى از كارشناسان تشكیل شد تا براى بررسى و ثبت و ضبط ردیفها و انتخاب روایت مرجع و اصلى اقدام كند. اعضاى این شورا ابوالحسن صبا، موسى معروفى، احمد عبادى، ركن‌الدین مختارى، نورعلى برومند و علی‌اكبر شهنازى بودند. خود حاج‌آقا محمد رسمآ در جلسات حاضر نمی‌شد، اما نورعلى برومند و ركن‌الدین مختارى به او گزارش كار می‌دادند. این شورا، به سبب اختلاف عقیده اعضا بر سر نام و روند گوشه‌ها و چگونگى فرودها، بدون نتیجه تعطیل شد (تجویدى، ص 46ـ47). با وجود این، نواختن و ضبط بسیارى از ردیفها زیرنظر حاج‌آقا محمد ادامه یافت، از جمله ردیف آوازى محمود كریمى كه از روى دوره متوسط ردیف آوازى عبداللّه دوامى خوانده شده بود. محمود كریمى خود بیش از پانزده سال هفته‌اى دو روز نزد حاج‌آقا محمد آموزش می‌دید (صفوت، 1364ش، ص 86).

فرامرز پایور (نوازنده سنتور) و داریوش صفوت (نوازنده سه‌تار و سنتور) از دیگر موسیقی‌دانانی‌اند كه نزد حاج‌آقا محمد شاگردى كرده‌اند. صفوت ردیف میرزا عبداللّه را به روایت حاج‌آقا محمد مشق كرد و مورد تأیید او قرار گرفت (همو، 1382ش، ص 203).

حاج‌آقا محمد در 1350ش در تهران درگذشت (صفوت، همان مصاحبه). او به نورعلى برومند وصیت كرد تا مجموعه سازهایش را به افراد صاحب صلاحیت در موسیقى ردیفى بفروشد، اما این كار به‌هنگام حیات برومند عملى نشد (كمالیان، ص 49ـ50؛ درباره ویژگیهاى سازهاى این مجموعه رجوع کنید به همان، ص 44ـ50). تنها اثر قلمى برجاى مانده از او، مقاله «چغانه طرب» است كه در اولین دستور آموزشى تنبك، به نام آموزش تمبك، به‌كوشش حسین دهلوى (تهران 1385ش؛ ص 37ـ41) به‌چاپ رسیده است.

---

منابع :
(1) على تجویدى، «سَلْمَك و مَلْمَك»، در كتاب ماهور: مجموعه مقالات موسیقى، ج 3، تهران: مؤسسه فرهنگى هنرى ماهور، 1372ش؛
(2) منوچهر جهانبگلو، «پژوهشى در مكاتب آوازى ایران»، در یادنامه استاد محمود كریمى، (تهران) 1364ش؛
(3) روح‌اللّه خالقى، سرگذشت موسیقى ایران، بخش 1، تهران 1353ش؛
(4) داریوش صفوت، «زمینه‌هاى شكل‌گیرى مركز حفظ و اشاعه‌ى موسیقى ایرانى»، گفتگوگر: عین‌اللّه مسیب‌زاده، فصلنامه‌ى موسیقى ماهور، ش 21 (پاییز 1382)؛
(5) همو، «مقام استاد كریمى در فرهنگ سنتى ما»، در یادنامه استاد محمود كریمى، (تهران) 1364ش؛
(6) محمدمهدى كمالیان، گفته‌ها و ناگفته‌ها : خاطرات محمدمهدى كمالیان (1297ـ 1376)، گفت‌وگو، گردآورى و تنظیم بهروز مُبَصّرى، تهران 1381ش؛
(7) حسن مشحون، تاریخ موسیقى ایران، تهران 1373ش؛
(8) رضا نیازمند، «یادى از حاج‌آقامحمد»، فصلنامه‌ى موسیقى ماهور، ش 3 (بهار 1378).

/ سیدعلیرضا میرعلی‌نقى /