حاتمبیگ اردوبادى ، وزیراعظم شاه عباس اول (حك : 996ـ1038) صفوى. از زمان تولدش اطلاعى در دست نیست. وى در اردوباد (قصبهاى در جانب شمالى رود ارس) به دنیا آمد. پدرش، ملك بهرام، كلانترِ اردوباد بود. گفتهاند كه او از اخلاف خواجه نصیرالدین طوسى بود (اسكندر منشى، ج 2، ص 722ـ 723، 725؛ جنابدى، ص 709). حاتمبیگ در اواخر سلطنت شاهطهماسب صفوى (حك : 930ـ984)، با آنكه جوان بود، پس از فوت پدرش وارث شغل او شد اما به سبب حسادت برخى، این منصب را ترك كرد. چندى بعد، وزیر دلوبوداق روملو، حاكم خوى، شد. با عزل دلوبوداق، مدتى در اردوباد به سر برد تا اینكه در 985 وزیر ولیخان افشار، حاكم كرمان، و پس از او وزیر پسرش، بیكتاشخان، گردید و مجموعآ دوازده سال وزارت كرمان را به عهده داشت (اسكندر منشى، ج 2، ص 725).
در 998، كه بیكتاشخان در نبرد با یعقوبخان ذوالقدر، حاكم شیراز، شكست خورد و كشته شد، حاتم بیگ با یعقوب خان به شیراز رفت (منجم یزدى، ص 83؛ اسكندر منشى، ج 2، ص 725ـ726؛ جنابدى، ص 709ـ711). پس از مدتى شاه عباس، حاتمبیگ را به دلیل آشنایى با امور كرمان، به همراه فرهادخان قرامانلو (از سرداران بزرگ شاهعباس اول) براى سامان دادن به اوضاع كرمان و دفع آشوب یوسفخان افشار به كرمان فرستاد. حاتمبیگ، پس از بازگشت در 999، بهسبب لیاقت و كاردانى به مقام استیفا منصوب شد (منجم یزدى، ص 105؛ اسكندر منشى، ج 2، ص 726). وى پس از شش ماه به مقام وزارت اعظم نایل و به اعتمادالدوله ملقب گردید (جنابدى، ص 715؛ افوشتهیى، ص 551؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 439) و در 1001، به اصلاح وضع لشكریان دارالسلطنه قزوین پرداخت (اسكندر منشى، ج 1، ص 454).
در 1002 كه حاكم هویزه (سیدمباركِ عرب، از مشعشعیان* خوزستان)، شوشتر را محاصره كرده بود، حاتمبیگ و فرهادخان و چند تن از امرا مأمور رفع این بلوا شدند (منجم یزدى، ص 127؛ افوشتهیى، ص 551ـ552). سیدمبارك كه تاب مقاومت در خود نمیدید، به طرف هویزه بازگشت، اما در راه، با سپاه شوشتر روبهرو شد و فردى را نزد حاتمبیگ فرستاد تا شفاعت او را نزد شاه بكند. پس از دیدار و مذاكره آن دو، حاتمبیگ به سیدمبارك خلعت و اسب و زین مرصع پیشكش كرد و سیدمبارك نیز هدایایى براى شاه فرستاد (منجم یزدى، ص 128ـ129).
در 1003، در لرستان آشوبى رخ داد كه حاتمبیگ مأمور دفع آن شد. شاهویردیخان، حاكم لرستان، اظهار ندامت كرد و حاتمبیگ او را مورد لطف قرار داد و حكومت لرستان را به او واگذاشت و در مقابل، هزار تومان پیشكش از او گرفت و به دیوان اعلى فرستاد. همچنین در همان سال، حاتمبیگ به كهگیلویه رفت و حسنخان را، كه با استفاده از هرج و مرج به حكومت كهگیلویه رسیده بود و از فرمانهاى شاه اطاعت نمیكرد، عزل كرد و او را نزد شاه فرستاد. سپس، حكومت كهگیلویه را به امیرخان افشار، كه پیش از آن حاكم كازرون بود، سپرد. همچنین از برخى عشایر بختیارى، كه مدتى سر از اطاعت باز زده بودند، ده هزار تومان جریمه گرفت (اسكندرمنشى، ج 1، ص 501ـ503).
در همان سال، حاتمبیگ و فرهادخان به خوزستان رفتند. در این سفر، سیدخواجم (ایلچى ازبكان كه در سال 1000 به حضور شاه عباس رسیده بود، ولى بنابه دلایلى اجازه بازگشت نیافته بود) در خوزستان به جان حاتمبیگ سوءقصد كرد، اما حاتمبیگ جان به در برد (افوشتهیى، ص 563ـ565).
حاتمبیگ در جنگهاى متعددى همراه شاه عباس بود، از جمله در 1006 در جنگ ایران با ازبكان (رجوع کنید به منجم یزدى، ص 172)، در 1007 در فتح خراسان و جنگ با دینمحمدخان ازبك و در 1009 در حمله به قلعه ابیورد و مرو شاهجان و گرفتن نورمحمدخان ازبك. پس از گرفتن قلعه ابیورد، نورمحمدخان خواستار دیدار با حاتمبیگ شد. حاتمبیگ با نورمحمدخان در قلعه دیدار و از وى نزد شاه شفاعت كرد (اسكندرمنشى، ج 1، ص 573، 604).
در 1013، در درگیرى میان ایران و عثمانى، حاتمبیگ واسطه صلح بین دو كشور بود (منجم یزدى، ص 273). در سفر به اردوباد در 1015، شاه عباس اردوباد را به عنوان سیورغال* دائم به حاتمبیگ بخشید (همان، ص 311). در 1018، وى مأمور فرونشاندن شورش امیرخان، حاكم ارومیه، شد و سعى او براى پایان مسالمتآمیز ماجرا بینتیجه ماند، ولى سه روز پیش از موعد حمله، در 5 ربیعالاول 1019 (قس شاملو، ج 1، ص :197 1018)، حاتمبیگ درگذشت و جنگ با كُردها به خشونت گرایید (منجم یزدى، ص 368، 381؛ اسكندر منشى، ج 2، ص 727).
حاتمبیگ هنگامى كه مستوفیالممالك بود (999)، طرح تازهاى براى نمودارى از درآمد و مخارج مملكت (نسخه تشخیص جمع و خرج ممالك محروسه) ریخت. وى در مدت وزارت خود خدمات بسیارى انجام داد. او وزیرى با اراده، درستكار، دادگر، با قابلیت و مورد اعتماد شاه بود. از اقدامات مهم او، برانداختن رسم مصادره و جریمه بود كه وزراى سابق رایج كرده بودند (منجم یزدى، ص 382؛ اسكندر منشى، ج 2، ص 726؛ بلان، ص 83). حسن تدبیر و سیاست حاتمبیگ سبب شد تا نوزده سال در مقام وزارت باقیبماند و این مدت وزارت در تاریخ صفویه بیسابقه است (بلان، ص 84).
حاتمبیگ در انشا و نامهنگارى مهارت داشت و به زبانهاى فارسى، تركى و عربى مسلط بود (منجم یزدى، همانجا). بسیارى از نامههاى شاه عباس به سفیران و شاهان اروپایى به انشاى حاتمبیگ بود (براى نمونه رجوع کنید به شاه عباس، ج 1، ص 216، پانویس 1، ص 234، پانویس 1، ج 2، ص 24، پانویس 1، ص 226، پانویس 1). او طبع شعر نیز داشت و در 1017 كه با جلالیان در اصفهان به حضور شاه رسید، در اینباره سه مادّه تاریخ سرود؛ دو تا به فارسى و یكى به تركى (منجم یزدى، ص 352). حاتمبیگ ممدوح میرزا ملك مشرقى بود (فخرالزمانى، ص 588ـ589). به پاس خدمات حاتمبیگ، پس از مرگش، پسر او، میرزا طالبخان، به جاى پدر به وزارت رسید (منجم یزدى، ص 382؛ اسكندر منشى، ج 2، ص 727).
منابع : (1) اسكندر منشى؛ (2) محمودبن هدایتاللّه افوشتهیى، نقاوة الآثار فى ذكرالاخیار: در تاریخ صفویه، چاپ احسان اشراقى، تهران 1373ش؛ (3) لوسین ـ لوییبلان، زندگیشاهعباس، ترجمه ولیاللّه شادان، تهران 1375ش؛ (4) میرزا بیگبن حسن جنابدى، روضة الصفویه، چاپ غلامرضا طباطباییمجد، تهران 1378ش؛ (5) ولى قلیبن داود قلى شاملو، قصص الخاقانى، چاپ حسن سادات ناصرى، تهران 1371ـ1374ش؛ (6) شاه عباس: مجموعه اسناد و مكاتبات تاریخى همراه با یادداشتهاى تفصیلى، چاپ عبدالحسین نوائى، تهران: زرین، 1366ش؛ (7) عبدالنبیبن خلف فخرالزمانى، تذكره میخانه، چاپ احمد گلچین معانى، تهران 1362ش؛ (8) جلالالدین محمد منجم یزدى، تاریخ عباسى، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیفاللّه وحیدنیا، تهران 1366ش؛ (9) محمدطاهربن حسین وحید قزوینى، تاریخ جهانآراى عباسى، چاپ سعید میرمحمد صادق، تهران 1383ش.