responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 5633

 

چیوی‌زاده ، از خاندانهاى مشهور و صاحب‌مناصب قضایى دوران عثمانى از سده نهم تا دوازدهم. الیاس، بزرگ این خاندان، خطاط و ملقب به چیوى بود و به همین سبب، عنوان چیوی‌زاده با نام اولاد و احفادش همراه شده است (د.ا.د.ترك، ذیل «چیوی‌زاده‌لر»). خاندان چیوی‌زاده حنفی‌مذهب بودند. پسران الیاس، محیی‌الدین محمد و عبدى بودند.

1) محیی‌الدین محمد. وى در 896 در ولایت مَنْتَشا (در جنوب‌غربى آناطولى) به‌دنیا آمد (طاشكوپری ‌زاده، 1989، ص446؛ د.ا.د.ترك، ذیل «چیوی‌زاده محیی‌الدین محمدافندى»). لكنوى (ص 212)، نام پدرش را محمدبن الیاس ذكر كرده است كه مدرّس علوم دینى و نخستین استاد محیی‌الدین بود، اما در بیشتر منابع (براى نمونه رجوع کنید به غزّى، ج 2، ص 28؛
طاشكوپری‌زاده، 1395، ص 265)، نام وى محیی‌الدین محمد و نام پدرش الیاس ذكر شده است. محیی‌الدین در خردسالى پدرش را از دست داد و تحت حمایت عمویش، مصطفى افندى، كه با مادر او ازدواج كرده بود، قرار گرفت و همراه او به استانبول رفت (د.ا.د.ترك، ذیل «چیوی‌زاده‌لر»). وى در آنجا نزد سعدى چلپی‌افندى، محیی‌الدین افندى فناری‌زاده، محمدپاشا و قره‌بالى درس خواند و مُعید درس قره‌بالى شد. پس از آن، در مدارس شهرهاى اَدِرنه، بورسه، چورلى و استانبول به تدریس پرداخت (طاشكوپری‌زاده، 1395، ص 265ـ266؛
د.ا.د.ترك، ذیل «چیوی‌زاده محی‌الدین محمدافندى»). سپس در امتحان مدرّسى یكى از مدارس ثَمان (مدارس هشت‌گانه‌اى كه سلطان محمدفاتح در استانبول بنا كرد و مركز تحصیلات عالى بود) شركت نمود و رساله‌اش ممتاز شناخته شد، اما چون در این رساله بر كتاب تغییرالتَّنقیح (در اصول فقه)، تألیف شیخ‌الاسلام كمال پاشازاده*، ایراداتى گرفته بود، مورد غضب او قرار گرفت و از تدریس در مدارس ثمان محروم گردید؛
از این‌رو، در مدرسه‌اى در مجاورت ادرنه به تدریس پرداخت و پس از مدتى، مدرّس مدارس ثمان شد (رجوع کنید به طاشكوپری‌زاده، 1395، ص 396ـ397؛
همو، 1989، ص 447ـ448). محمدبن عبدالوهاب‌بن عبدالكریم، شاه‌محمدبن حزم، شیخ‌محرّم‌بن محمد، پرویز عبداللّه و احمد شمس‌الدین افندى قاضی‌زاده از شاگردان او بودند (همو، 1395، ص 384، 400، 478، 497؛
>تاریخ منابع نجوم در دوره عثمانى<، ج 1، ص 189).

چیوی‌زاده در 934 قاضى مصر و در 944 قاضى عسكر آناطولى (بخش آسیایى حكومت عثمانى) شد (د.ا.د.ترك، همانجا). او در زمان سلطان سلیمان قانونى در 945، به‌منصب شیخ‌الاسلامى رسید و در 948 یا 949 به فرمان سلطان از این سمت عزل گردید (غَزّى؛
د.ا.د.ترك، همانجاها). به گزارش كیدو (ص 46)، وى نخستین شیخ‌الاسلام حكومت عثمانى بود كه از سمت خود عزل شد. بعضى سبب عزل او را انتقاد بسیار او از بزرگان تصوف، مانند جلال‌الدین رومى و محیی‌الدین ابن‌عربى، دانسته‌اند، اما به نظر برخى دیگر، فتواهاى نامتعارف او از نظر فقه حنفى (مانند مخالفت با جواز وقفِ نُقود و نیز مسح از روى پاپوش؛
رجوع کنید به ادامه مقاله)، سبب اختلاف نظر وى با دیگر علما و در رأس آنان ابوالسعود افندى شد و مجادلات بسیارى پدید آورد؛
از این‌رو، سلطان سلیمان از گروهى از علما خواست تا فتواهاى چیوی‌زاده را بررسى كنند و پس از حكم آنان به خطاى او در فتواهایش، وى را بركنار كرد (غزّى؛
د.ا.د.ترك، همانجاها؛
كیدو، ص 46ـ47).

محیی‌الدین محمد پس از عزل، به حج رفت و پس از بازگشت از این سفر، به تدریس در یكى از مدارس ثمان پرداخت. وى در 950 به جاى ابوالسعود افندى ــكه شیخ‌الاسلام شده بودــ قاضى عسكر روم‌ایلى (بخش اروپایى حكومت عثمانى) شد. محیی‌الدین در 954 وفات كرد و در مقبره منسوب به ابوایوب انصارى در استانبول به خاك سپرده شد (طاشكوپری‌زاده، 1395، ص 266؛
همو، 1989، ص 446، 448؛
د.ا.د.ترك، همانجا). طاشكوپری‌زاده (1395، همانجا) وى را فردى متواضع و نیكوسیرت، حافظ قرآن و مسلط بر علم فقه و حدیث و تفسیر معرفى كرده است.

آثار چیوی ‌زاده عبارت‌اند از: مجموعة الفتاوى كه فتواهاى او به زبان تركى و عربى است، الایثار لحلّ المختار فى فروع الحنفیة (المختار اثر ابن‌بلدحى موصلى، فقیه حنفى، متوفى 683)، حُسْن القارى فى التجوید، میزانُ المُدَّعیین فى اِقامَةِ البَینَتَین (بغدادى، ایضاح‌المكنون، ج 2، ستون 439؛
همو، هدیةالعارفین، ج 2، ستون 242؛
بروكلمان، ج 9، ص 331؛
براى نسخ خطى بعضى از این آثار رجوع کنید به بروكلمان، همانجا؛
خیمى، ج 2، ص 15، 234ـ235)، رسالةٌ فى وقف الدَّراهم و الدنانیر على رسالة ابی‌السعود، رسالةٌ فى المسح على الخُفَّین، رسالةٌ فى حَقِّ الدَّوَران (درباره سماع صوفیان) و رسالةٌ فى الحدود والتعزیر (د.ا.د.ترك، همانجا؛
قس بروكلمان، ج 9، ص 341، كه رسالة فی‌المسح على الخُفین را از آثار محمد فرزند محیی‌الدین محمد دانسته است). زركلى (ج 6، ص40) رسالةٌ فى تحریر دعوی‌الملك، در علم فقه، را نیز از تألیفات او برشمرده است. به گفته طاشكوپری‌زاده (1395، همانجا)، وى بر چند كتاب حاشیه نوشته است كه مشهور نیستند. داماد چیوی ‌زاده، حامد افندى*، از عالمان مشهور بود كه به منصب شیخ‌الاسلامى رسید.

2) محمد چیوی‌زاده، پسر محیی‌الدین محمد. وى در 937 در استانبول به دنیا آمد. در 950 همراه با پدرش به حج رفت و در اثناى سفر، برخى متون فقهى را از حفظ كرد. وى علاوه بر پدرش، نزد احمدبن مصطفى طاشكوپری‌زاده* و پرویزافندى درس خواند (عطائى، ص 292؛
د.ا.د.ترك، ذیل «چیوی‌زاده محمدافندى») و فقه و حدیث و تفسیر را از بدرالدین محمدبن محمد غَزّى آموخت و از او اجازه دریافت داشت (غزّى، ج 3، ص 27). از 964 به تدریس پرداخت و در 971 مدرّس یكى از مدارس سلیمانیه (مجموعه مدارسى كه به دستور سلطان سلیمان قانونى بنا شد و مقام مدارس ثمان را گرفت) در استانبول شد (عطائى؛
د.ا.د.ترك، همانجاها). وى در محرّم 977 قاضى شام و در پایان همان سال از سمت خود عزل شد. در این مدت، به سبب نحوه سلوك خود در قضاوت و رفتار با مردم، محبوبیت بسیارى كسب كرد (ابن‌طولون، ص330ـ 331؛
غزّى، ج 3، ص 28). چیوی‌زاده از 978 تا 983 قضاوت مصر، بورسه، ادرنه و استانبول را برعهده داشت. وى در 983 قاضی‌عسكر آناطولى و در 985 قاضى عسكر روم‌ایلى شد، اما در 987، به‌سبب منازعه‌اى كه بین او و صدراعظم محمدپاشا رخ داد، عزل شد. وى در 989 به سمت پیشین خود (قاضى عسكرى روم‌ایلى) بازگشت و در همان سال، هم‌زمان با سلطنت مراد سوم شیخ‌الاسلام گردید (عطائى، ص 292ـ293؛
د.ا.د.ترك، همانجا؛
شقیرات، ج 1، ص 422).

در زمان شیخ‌الاسلامى محمد چیوی‌زاده، براى نخستین بار و برخلاف روال پیشین، صدراعظم وقت به درخواست سلطان براى تبریك‌گویى اعیاد و جشنها به دیدار او رفت و از آن پس این كار مرسوم شد (كیدو، ص70). منصب شیخ‌الاسلامىِ چیوی‌زاده تا زمان وفاتش در 995، تداوم یافت. وى در جوار پدرش دفن شد (غزّى، ج 3، ص 29؛
عطائى، ج 1، ص 293).

محمد چیوی‌ زاده را فردى متشرع، پاكدامن، میانه‌رو و تأثیرگذار در رویدادهاى سیاسى و اجتماعى زمان خود و حامى ستمدیدگان دانسته‌اند. وى خطى بسیار نیكو داشت و مسجد و مدرسه‌اى در استانبول بنا كرد (رجوع کنید به عطائى، ص 293ـ294؛
د.ا.د.ترك، همانجا). این مسجد (جامع چیوی‌زاده) در 1365ش/1986 تجدید بنا شد (شقیرات، ج 1، ص 423).

محمد چیوی‌زاده حاشیه‌اى بر الاشباه و النظائر ابن‌نُجَیم* (فقیه حنفى، متوفى 970) نگاشت (حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 98ـ99). بروكلمان (ج 9، ص 341) نسخه‌اى خطى به نام مجموعةالفتاوى را نیز از آثار او دانسته، اما مقابله آن با كتابى به همین نام از آثار پدرش، بیانگر آن است كه این اثر، نسخه‌اى ناقص از كتاب پدر اوست (د.ا.د.ترك، همانجا). همچنین محمدبن مصطفى صوفى، مسائلِ كتاب الفتاوى اثر قاضی‌خان* (فقیه مشهور حنفى، متوفى 592) را به درخواست محمد چیوی‌زاده تنظیم كرد (حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1227).

محمد، پسر محمد چیوی‌ زاده، شاگرد و داماد شیخ‌الاسلام صنع‌اللّه افندى بود. وى از 1012 به تدریس پرداخت و در 1019 مدرّس یكى از مدارس سلیمانیه شد. در فاصله سالهاى 1019 تا 1043 به قضاوت شام، قاهره، غَلَطه (گالاتا)، بورسه، ادرنه و استانبول رسید. محمد چیوی‌زاده در 1049 و 1056، هر بار به مدت چند ماه، قاضى عسكر آناطولى و در 1057 قاضى عسكر روم‌ایلى شد. وى در 1058 از این سمت بركنار گردید. او در 1060 یا 1061 درگذشت (شیخی‌محمد افندى، ج 1، ص 195ـ 196؛
ثریا، ج 4، ص 164ـ165). پسران او عبداللّه و عطاءاللّه بودند.

عبداللّه، كه مدرّس یكى از مدارس سلیمانیه بود، در 1103 به مقام قضاوت رسید و قاضی‌قدس، شام، ادرنه و مكه و سپس قاضى عسكر آناطولى و روم‌ایلى شد. وى در 1137 درگذشت (د.ا.د.ترك، ذیل «چیوی‌زاده‌لر»).

عطاءاللّه چیوی‌ زاده در 1048 به‌دنیا آمد. وى از شاگردان شیخ‌الاسلام عبدالعزیز افندى قره چلبی‌زاده* بود. عطاءاللّه در مدارس گوناگونى تدریس نمود و در 1102 مدرّس یكى از مدارس سلیمانیه شد. وى از 1103 تا 1119 قاضى ولایات گوناگون، از جمله قدس، شام و ادرنه بود و در 1119 مفتى مكه شد. وى از 1121 تا 1123 قاضى مكه و از 1124 تا 1125 قاضى استانبول و در فاصله سالهاى 1129 تا 1137 دوبار قاضى عسكر آناطولى و یك بار قاضی‌عسكر روم‌ایلى گردید. او از 1137 در جوار قبر ابوایوب انصارى عزلت گزید و در 1138 درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد (شیخى محمدافندى، ج 3، ص600ـ602؛
ثریا، ج 3، ص 476).

3) عبدى چلپى. وى در 954 به مقام باش دفتردارى (سرپرستى كل امور مالى) حكومت عثمانى رسید و سالها صاحب این مقام بود. او در 960 درگذشت (ثریا، ج 3، ص 407). فرزندان او مصطفى، محمود و على بودند.

مصطفى افندى از مریدان عموى خود، محیی‌الدین محمد چیوی‌زاده، بود و در مدرسه «چوپان مصطفی‌پاشا» تدریس می‌كرد. وى در جوانى درگذشت و در جوار مزار عمویش به خاك سپرده شد (د.ا.د.ترك، همانجا).

محمودپاشا از مدرّسان مدرسه‌اى دینى در طرابلس بود و سپس قاضى شام شد. او بعدها متولى اوقاف چندین مجموعه بزرگ، دفتردارِ (مسئول محاسبه درآمدها و هزینه‌ها) روم‌ایلى، والى ولایات آیدین و رودس و امین مطبخِ (خوانسالار) دربار گردید. وى در 978 درگذشت (ثریا، ج 4، ص 313).

على افندى در 930 یا 938 به دنیا آمد. در 981 مفتى ولایت رودِس شد و از 983 تا 989 در مدارس گوناگونى تدریس كرد. وى، كه از 993 تا 999 قاضى بورسه و استانبول بود، در 999 گوشه‌نشینى اختیار كرد و به عبادت و علم‌آموزى پرداخت. على افندى در سال 1000 درگذشت و در صحن مسجد مادرش، شریفه خاتون، به خاك سپرده شد (عطائى، ج 1، ص 317ـ318؛
ثریا، ج 3، ص 503؛
قس د.ا.د.ترك، همانجا، كه مدفن او را حظیره مسجد بیتلیجه ــكه مؤسس آن همسرش فاطمه خاتون بودــ دانسته است).

فرزند على، عبداللّه، در 977 به دنیا آمد. وى در مدارس گوناگونى، از جمله دارالحدیث سلیمان و مدرسه سلیمانیه، تدریس كرد و سپس به قضاوت مناطقى از جمله بورسه، مصر، مكه، ادرنه و استانبول گمارده شد و در 1034 و 1037، و هربار در حدود یك سال، قاضى عسكر آناطولى شد. او در 1039 وفات یافت و در جوار پدرش به خاك سپرده شد (عطائى، ج 2، ص 725ـ726؛
ثریا، همانجا).

على، فرزند عبداللّه، نیز از مدرّسان علوم دینى (از جمله در یكى از مدارس سلیمانیه) بود و سپس قاضى ولایت فِلِبه شد. وى شعر می‌سرود و «نظمى» تخلص می‌كرد. على چیوی‌زاده در 1044 درگذشت و در حظیره مسجد بیتلیجه به خاك سپرده شد (د.ا.د.ترك، همانجا).

فرزند او، محمد، كه در مدرسه سلیمانیه تدریس می‌كرد، در 1073 قاضى مكه شد و در پایان همان سال وفات كرد (همانجا).

از قرن دوازدهم به بعد اشخاص سرشناسى از خاندان چیوی‌زاده شناخته نشده‌اند (همانجا).


منابع :
(1) ابن‌طولون، قضاة دمشق، چاپ صلاح‌الدین منجّد، دمشق 1956؛
(2) كارل بروكلمان، تاریخ الادب العربى، ج 9، نقله الى العربیة عمر صابر عبدالجلیل، (قاهره) 1995؛
(3) اسماعیل بغدادى، ایضاح المكنون، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 4؛
(4) همو، هدیةالعارفین، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 6؛
(5) محمد ثریا، سجل عثمانى، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛
(6) حاجی‌خلیفه؛
(7) صلاح‌الدین محمد خیمى، فهرس مخطوطات دارالكتب الظاهریة: الفقه الحنفى، دمشق 1980ـ1981؛
(8) خیرالدین زركلى، الاعلام، بیروت 1999؛
(9) احمد صدقى على شقیرات، تاریخ مؤسسة شیوخ الاسلام فى العهد العثمانى: 828ـ1341ه = 1425ـ1922م، اربد، اردن 1423/2002؛
(10) شیخى محمدافندى، وقایع الفضلاء، در شقائق نعمانیه و ذیللرى، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوة، 1989؛
(11) احمدبن مصطفى طاشكوپری‌زاده، حدائق الشقائق (ترجمه شقائق نعمانیه)، ترجمه مجدى محمدافندى، در همان؛
(12) همو، الشقائق النعمانیة فى علماء الدولة العثمانیة، بیروت 1395/1975؛
(13) محمدبن یحیى عطائى، حدائق الحقائق فى تكملة الشقائق، در شقائق نعمانیه و ذیللرى، همان؛
(14) نجم‌الدین محمدبن محمد غزّى، الكواكب السائرة باعیان المئة العاشرة، چاپ جبرائیل سلیمان جبور، بیروت 1979؛
(15) اكرم كیدو، مؤسسة شیخ الاسلام فى الدولة العثمانیة، ترجمة هاشم ایوبى، طرابلس 1413/1992؛
(16) عبدالحی‌بن عبدالحلیم لكنوى، الفوائد البهیة فى تراجم الحنفیة، كراچى 1393؛


(17) Osmanli astronomi literatu rutarihi = History of astronomy literature during the Ottoman Period, Compiled by Ekmeleddin Ihsanoglu et al., ed. Ekmeleddin Ihsanoglu, Istanbul: Islam Tarih, Sanat ve Kultur Arastirma Merkezi, 1997;
(18) TDVIA, s.vv. "Civizade Mehmed Efendi", Civizade Muhyiddin Mehmed Efendi", Civizadeler (by Mehmet Ipsirli).

/ فریده سعیدى /





نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 5633
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست