چینیلى ، مجموعه، مجموعهاى در (منطقه) اسكداراستانبول كه به همت كوسِم والده* سلطان (همسر سلطان احمد اول عثمانى، حك 1012:ـ 1026) احداث شد (گودوین، ص 351). این مجموعه مشتمل است بر مسجد، مدرسه، سَبیل (= سقاخانه)، حمام، مكتبخانه و چشمه (= آبانبار شیردار). از دو كتیبه درگاهِ شمالىِ صحنِ ورودىِ مسجد چنین برمیآید كه مجموعه در 1050 ساخته شده (>دایرةالمعارف استانبول<، ج 7، ص 4009)، اما چون در این كتیبهها به مدرسه اشاره نشده، احتمالا مدرسه بعدها به مجموعه افزوده شده است. گمان میرود كه معمار مجموعه، قاسم آغا*، سرمعمار خاصه (= دربار) بوده باشد (اوز، ج 2، ص 18). به گفته ایوانْسَرایى بخشى از درآمد والده خانىِ* بزرگ (=كاروانسراى بزرگ ملكه مادر) وقف این مجموعه و بنابر >دفتر محاسبه اوقاف< (باشباقانلق عثمانلى آرشیوى، ش 5493)، بخشى از درآمدِ املاك خاصه كوسم والده سلطان وقف مسجد بوده است.
مسجد این مجموعه در مركز آن قرار دارد. نقشه آن مربع است و از سه طرف، به جز قسمت قبله، با ایوانى با سقف شیروانى چوبى، احاطه شده است. شیروانى بر روى بیست ستون مرمرین قرار گرفته و محوطه زیر شیروانى جایگاه نمازگزارانى است كه دیر به نماز جماعت میرسند (اوز؛ گودوین، همانجاها). براى رسیدن به شبستان، كه بر روى صفهاى بلند ساخته شده است، از پلكانهاى جانب شمالى و غربى استفاده میشود. شیروانى چوبىِ بالاى این پلكانها نیز سایبانهایى پدید آورده است. بالاى پنجرههاى دو طرف ورودىِ ضلعِ شمالى، با كاشیهایى كه بخشى از آنها تخریب شده، تزیین گردیده است. مسدود بودن فواصل ستونهاى زیر شیروانى چوبى با شبكههاى فلزى، حاكى از این است كه مكان نمازگزارانى كه دیر میرسند، مستقل است. یكنواختى نماى بیرونى مسجد با ساخت سه پنجره در قسمت بالاى دیوارها از بین رفته است. پنجره وسطى داراى طاقنمایى باریك و بلند است و پنجرههاى كنارى، طاقنماى پهن و نوك تیز دارند. در قسمت پایینى دیوارهاى شمالى و جنوبى دو پنجره و در دو جانب دیگر، سه پنجره مستطیل شكل وجود دارد. استفاده از سنگهاى تراشیده نه چندان منظم و آجرهاى كلفتِ پهن در ساخت دیوارهاى مسجد، سبب شده است تا نماى بیرونى آن، رنگارنگ به نظر برسد. اضلاع مسجد از داخل 12ر9 متر و 16ر9 متر است. گنبد آن با استفاده از لچكیها ساخته شده است. فضاى داخل مسجد از كف تا پنجرههاى بالایى، و نیز محراب كاشیكارى شده است (اوز، همانجا). این كاشیهاىِ لعابدارِ ساخت كوتاهیه، با زمینه سفید و رنگهاى غالبِ فیروزهاى و سبز، و نقوشى از گلها، تركیبى طبیعتگرایانه پدید آورده است كه به عنوان واپسین نمونههاى هنر كاشیكارى سنّتى ترك، اهمیت خاصى دارد (و سبب شهرت این مسجد نیز گردیده است؛ گودوین، همانجا). كتیبه كاشیكارى، كه از دو سوى محراب آغاز شده، سه ضلع گنبدخانه را در برگرفته است. همچنین كاشیهاى بالاى پنجرهها و گنجهها نیز شامل آیههایى با خط درشت است. منبر مرمرین، كه از نشیمنگاه به بالا و نیز سایهبان آن كاشیكارى شده است، اثر هنرى ممتازى به شمار میرود (اوز، همانجا؛ >دایرةالمعارف استانبول<، ج 7، ص 4010). تزیینات نقاشى داخل گنبد و لچكیها و پنجرهها در 1317ش/ 1938 صورت گرفته است. تنها منار ظریف و شیاردار در گوشه سمت راست مسجد طورى قرار گرفته كه به نظر میرسد نیمى از پایه آن در دیوار جاى گرفته است (اوز، همانجا). این منار در بازسازى 1344ش/ 1965 نمایى به سبك باروك پیدا كرد.
مدرسه، كه در گوشه جنوب شرقى صحن قرار دارد، شامل حجرههایى در كنار هم، به شكل زاویه قائمه با یك ضلع بلندتر، است. این بنا نیز مانند مسجد بر روى صفهاى با چند پلكان ساخته شده است. در اینجا هم ساخت گنبدهاى بالاى حجرهها با ایجاد لچكیهایى انجام شده است. از ایوان با سقف شیروانى چوبى، كه قبلا وجود داشته، اثرى بر جاى نمانده است. در سمت راست مدرسه یك حظیره (محوطه محصورى با چند قبر) و یك حوض كوچك مستطیل وجود دارد. شادروان (=وضوخانه) ــكه در سمت چپ ورودى، داخل صحن، قرار گرفته است ــ با سبیل، ساختِ هماهنگى دارد. شادروان مركّب است از یك مخزن مرمرین آب و شیروانى مخروطى شكل چوبى كه بر روى هشت ستون، شبیه به ستونهاى شبستان، قرار گرفته است (>دایرةالمعارف استانبول<، ج 7، ص 4009). (بزرگى این شادروان با اندازه مسجد هماهنگ نیست؛ گودوین، همانجا). سبیل روبهروى شادروان قرار دارد. مكتبخانه در كوچه حمام چینیلى، داخل حیاط كوچكى قرار گرفته و مربع شكل و تك گنبدى است. براى رسیدن به درسخانه (مَدْرس) باید از پنج پله سنگى بالا رفت. نماى رنگین مكتبخانه مركّب از سنگ و آجر است و به نماى مسجد شباهت دارد. مكتبخانه از 1345ش/ 1966 به كتابخانه كودكان تبدیل شد، ولى حیاط آن ویژگیهاى مكتبخانههاى قرن یازدهم/ هفدهم را تداعى میكند.
چشمه، كه در گوشهاى از دیوار بیرونى حیاط مكتبخانه واقع شده است، نمایى ساده دارد و بنابر كتیبهاش باید در 1052 ساخته شده باشد.
حمام مردانه و زنانه، كه در كوچه حمام چینیلى قرار دارد، بزرگترین بناى مجموعه چینیلى محسوب میشود و به شیوه معمارى سنّتى عثمانى بنا شده است. بخش زنانه، كه از بخش مردانه كمى بزرگتر است، داراى چهار صفه رو به فضایى هشت ضلعى و چهار «خلوت» (محل كوچك خصوصى گرم براى استراحت) در چهار گوشه آن است. فضاى داخلى حمام مردانه هم زیر یك گنبد قرار دارد (>دایرةالمعارف استانبول<، ج 7، ص 4011).
منابع :
(1) [Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture, London 1992(; (2) Istanbul Ansiklopedisi, Istanbul 1958- , vol. 7, 4009-4013; (3) )Tahsin Oz, Istanbul camileri, Ankara 1987].
(4) براى صورت كامل منابع رجوع کنید به د.ا.د.ترك، ذیل مادّه.