چهل‌تنان ، تكیه، تكیه‌اى در شیراز از دوره زندیان. این تكیه* در حدود چهارصد مترى شمال‌شرقى حافظیه (رجوع کنید به حافظ*، شمس‌الدین‌محمد) قرار دارد و قبور منسوب به چهل درویش در آن واقع است (فرصت شیرازى، ج 2، ص 791؛ بهروزى، 1334ش، ص 60). شاید نزدیكى با كوه چهل مقام با شكل‌گیرى این تكیه بی‌ارتباط نباشد (رجوع کنید به فرصت شیرازى، ج 2، ص 798). وجود چهل قبر در این تكیه نیز احتمالا با چهل ابدال* در سیر و سلوك صوفیانه بی‌مناسبت نیست (براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به چهل*).

كریم‌خان این تكیه را براى درویشان ساخته بود (فسائى، ج 2، ص 1202؛ فرصت شیرازى، ج 2، ص 791؛ امداد، ص 171؛ قس معمارى ایران، ج 2، ص 86، كه آن را متعلق به دوره قاجار می‌داند) كه در سالهاى اخیر نیز این كاربرى ادامه داشت. بخشى از زمینهاى اطراف این بنا، كه در گذشته وسیع‌تر بوده، از موقوفات تكیه چهل‌تنان است (فرصت شیرازى، ج 2، ص 792).

تكیه چهل‌تنان در جانب شمالى محوطه‌اى مستطیل شكل قرار گرفته و در جنوب آن نیز صحن واقع شده است. این تكیه در ابعاد 25 متر ×7 متر، آجرى و فاقد تزیینات، شامل ایوانى با طاق جناغى و دو اتاق در هر جانب آن است (مصطفوى، ص 54). در ایوان و تمام اتاقها دو ردیف طاق‌نما و مقابل عمارت حوض كوچكى قرار دارد. حیاط داراى باغچه‌هایى با درختان كهن‌سال است و آب این بنا از ركن‌آباد تأمین می‌شود (رجوع کنید به امداد، ص190ـ191). در جانب شرقى حیاط، چهل قبر در دو ردیف، با سنگ قبرهایى یك‌اندازه و بدون كتیبه دیده می‌شود (فرصت شیرازى، ج 2، ص 791؛ مصطفوى، همانجا). سنگ قبرها در 1257 به دستور معتمدالدوله فرهاد میرزا، والى فارس، كار گذاشته شده‌اند (فسائى، ج 2، ص 1203). در جانب غربى حیاط، مزارى منسوب به بسحق‌اطعمه* و در كنار آن مزار شاعر معاصر، حشمت شیرازى، دیده می‌شود (رجوع کنید به بهروزى، همانجا). در جانب جنوبى محوطه نیز چند اتاق وجود دارد كه در گذشته محل اجتماع درویشان خاكساریه* بوده است (بهروزى، 1354ش، ص 61). این بنا اخیرآ در اختیار اداره اوقاف استان فارس قرار گرفته است.

---

منابع :
(1) علاوه بر اطلاعات مؤلف؛
(2) حسن امداد، شیراز در گذشته و حال، شیراز[? 1339ش[؛
(3) علی‌نقى بهروزى، بناهاى تاریخى و آثار هنرى جلگه شیراز، (شیراز ?1354ش)؛
(4) همو، شهر شیراز، یا، خال رخ هفت كشور، شیراز 1334ش؛
(5) محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازى، آثار عجم، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران 1377ش؛
(6) حسن‌بن حسن فسائى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران 1367ش؛
(7) محمدتقى مصطفوى، اقلیم پارس، تهران 1343ش؛
(8) معمارى ایران: دوره اسلامى، به‌كوشش محمدیوسف كیانى، تهران : جهاددانشگاهى، 1366ـ1368ش.

/ اكرم ارجح /