چهارگاه (یا چارگاه) ، یكى از هفت دستگاه و سومین شعبه از شعبات بیستوچهارگانه موسیقى كهن ایران و جهان اسلام و از مُدهاى متداول در بسیارى از كشورهاى اسلامى و مناطق زیرنفود فرهنگ آنها. چهارمین نغمه یك وتر را چهارگاه مینامیدند (رجوع کنید به مراغى، ص 200؛ نسیمى، ص 71) كه ظاهرآ پسوند «گاه» در اینجا مفهوم مكانى دارد و بر همین اساس، احتمالا چهارگاه بهمعناى جاى نغمه چهارم است (رجوع کنید به حنانه، ص 17).
چهارگاه، سومین شعبه موسیقى قدیم (دست كم از قرن نهم) است. به نوشته مراغى (ص 139ـ140)، شعبه اول (دوگاه) از دو نغمه، شعبه دوم (سهگاه) از سه نغمه و شعبه چهارگاه از چهارنغمه تشكیل شده است. مراغى (ص 140) از پنج نوع چهارگاه دیگر نیز یاد كرده است كه عبارتاند از: رَكب، مُبَرقَع، ماهور، كردانیا، و نوروز خارا. امیرعلیشیرِ نوائى (ص 16) از یك «عمل» (یكى از انواع تصانیف قدیم) در چهارگاه یاد كرده كه مولانا صاحبِ بلخى بر شعرى با مطلعِ «همچو صبح از مهر رویت میزدم دَمهاى سرد/ تا رسَم روزى به كویت دل بسى شبگیر كرد»، ساخته و بین مردم، مشهور بوده است. بابر* نیز (ج 1، ص 397) «صوتى» (یكى دیگر از انواع تصانیف قدیم) در چاركاه (چهارگاه) ساخته بوده است. این شواهد، رواج چهارگاه را در هرات و بخشى از هند در قرن دهم نشان میدهد.
در برخى رسالههاى دوره صفوى، بهویژه رسالههاى قرن یازدهم به بعد، چهارگاه نام یكى از شَدّ*هاى چهارگانه است (براى نمونه رجوع کنید به شاملو، ص 210). ضیاءالدین یوسف، نویسنده رساله موسیقى كلیات یوسفى در زمان فتحعلیشاه قاجار، از «چهارگاه و مخالف» به عنوان یكى از دستگاههاى دوازدهگانه یاد كرده (رجوع کنید به معارف، ص 117) كه ظاهرآ دستگاه چهارگاه فعلى در موسیقى دستگاهى، از آن گرفته شده است. بنابر آنچه گفته شد، میتوان این نظریه را در سیر تحول چهارگاه از «شعبه» تا «دستگاه» مطرح كرد كه چهارگاه دستكم از قرن نهم یكى از شعبات بیست و چهارگانه بوده و بعدها، احتمالا در حدود قرن یازدهم، مد اولیه یك شَدّ شده (رجوع کنید به خضرائى، ص 53ـ71) كه این شَدّ به نام مد آغازینش، چهارگاه خوانده میشده و سپس احتمالا در اوایل دوره قاجار این شَدّ به یكى از دستگاههاى دوازدهگانه تبدیل شده و با تغییر نظام از دوازده دستگاه به هفت دستگاه و پنج آواز، همچنان جایگاه خود را به عنوان یكى از دستگاهها حفظ كرده است؛ البته ذوالاربع (دانگ) چهارگاه در این سیر و تحول، از تغییر مصون نبوده و نغمههاى آن، كه در قرن نهم به صورت ا، د، و، ح آمده (مراغى، همانجا)، امروزه تقریبآ به ترتیب ا، ج، ز، ح است، كه فواصل میان اینها تقریبآ معادل سه ربع پرده، پنج چهارم پرده، و نیمپرده در نظر گرفته میشود.
دستگاه چهارگاه امروزى داراى گوشههاى متعددى است كه مهمترین آنها، به ترتیب از بم به زیر، درآمد، زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب و منصورى است كه در ساختن تصنیفها و آهنگها از مایه آنها استفاده میشود (طلائى، ص 27). از جمله قطعاتى كه در چهارگاه ساخته شده، ترانههاى معروف «باباكرم» و «یار مباركباد» است كه در عروسیها خوانده میشوند، و «هزاردستان» از امیرجاهد، قطعه «دخترك ژولیده» از علینقى وزیرى*، و قطعه «چكاد» از پرویز مشكاتیان.
درباره حالات دستگاه اظهارنظرهاى كمابیش متفاوتى شده است. به نظر روحاللّه خالقى* (ص 20)، چهارگاه تمام حالات مقام بزرگ و كوچك را در خود جمع كرده است و از همینرو، گاه نشاطآور و زمانى غمانگیز است. این نظر نیز وجود دارد كه این دستگاه، حركت و پیشرفت را میرساند (بركشلى، ص50) و گاه پرخاشگر و رزمى است (نتل، ص 22). در میان دستگاههاى هفتگانه، چهارگاه بیشترین پیوستگى را با دستگاه سه گاه دارد؛ تمامى گوشههاى سهگاه را میتوان با تغییر مقام، در چهارگاه اجرا نمود، اگرچه چهارگاه چند گوشه مخصوص به خود دارد (فرهت، ص 97).
برخى گوشههاى دستگاه چهارگاه در تعزیهخوانى نیز مرسوم بوده، چنان كه شبیه حضرت عباس، چهارگاه میخوانده است (مستوفى، ج 1، ص 289؛ نیز رجوع کنید به تعزیه*). در زمان ناصرالدین شاه، شبیهخوانها به هنگام ورود به تكیه دولت*، دستهجمعى نوحهاى در چهارگاه میخواندند با این مطلع: بزن چهچه بلبل بلبل/ گل به گلستان آمد (همان، ج 1، ص 297).
در موسیقى نواحى ایران، چهارگاه چندان رواج ندارد؛ با این حال، مقامهایى هست كه از نظر گردش لحن (ملودى)، به چهارگاه شبیه است، از جمله مقامِ كردىِ «شاهخوشینى» (كاكى، ص 132).
نام چهارگاه در خارج از ایران، به عنوان مُد موسیقایى شناخته شده است كه البته با چهارگاه معاصر ایرانى تفاوتهاى محتوایى دارد، از جمله در موسیقى اویغورهاى چین (شفیعى كدكنى، ص 14؛ نیز رجوع کنید به چین*، مسلمانان، بخش 6). چهارگاه در موسیقى تركیه، اولین مقام از مقامهاى بسیط (بسیط مَكامى) است كه از افزوده شدن یك ذوالاربع چهارگاه با فواصل پرده، پرده، نیمپرده به یك ذوالخمس چهارگاه با فواصل پرده، پرده، نیمپرده، پرده به دست میآید؛ به این ترتیب كه ذیالخمس در بخش بم و ذیالاربع در بخش زیر قرار میگیرد (رجوع کنید به اوزتونا، ذیل "Cargah"). در موسیقى مصر، «جهاركاه» (چهارگاه) یكى از 52 مقام است كه ساختار آن از یك ذوالخمس چهارگاه و یك ذوالاربع چهارگاه و بار دیگر یك ذوالخمس چهارگاه تشكیل شده كه ذوالخمس و ذوالاربع چهارگاه در موسیقى مصرى همان است كه در موسیقى تركیه ذكر شد (رجوع کنید به «المقاماتالمستعملة فى مصر و تحلیلها الى أجناس»، ص 247 مكرر). برایناساس، چهارگاه تركى و مصرى، از نظر فواصل، با ماهور* ایرانى مقایسه شدنى است.
منابع : (1) امیر علیشیرنوائى، تذكره مجالسالنفائس، (ترجمه فارسى)، چاپ علیاصغر حكمت، تهران 1363ش؛ (2) بابر، امپراتور هند، بابرنامه، چاپ مانو ایزینینك، كیوتو 1995ـ1996؛ (3) مهدى بركشلى، شرح ردیف موسیقى ایران، در موسى معروفى، ردیف هفت دستگاه موسیقى ایرانى، تهران 1374ش؛ (4) مرتضى حنانه، گامهاى گمشده، تهران 1367ش؛ (5) روحاللّه خالقى، «نكتهاى چند درباره موسیقى ایرانى»، مجله موسیقى، سال 3، ش 8 و 9 (آبان و آذر 1320)؛ (6) بابك خضرائى، «سایهاى از تفكر دستگاهى در رساله امیرخان گرجى: تلاش براى تحلیل باب سیزدهم رساله امیرخان (در بیان شَدّ)»، در كتاب سال شیدا: مجموعه مقالات موسیقى، ش 8 و 9، گردآورنده: محسن حجاریان، تهران: سراى اهل هنر، 1386ش؛ (7) مرتضیبن حسن شاملو، جُنگ مرتضى قلى شاملو، گردآورى در سال 1069 قمرى، چاپ نسخه برگردان از روى نسخه خطى شماره 1500 كتابخانه مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، نسخهشناسى و فهرستنگارى از ایرج افشار و احمد منزوى، تهران 1382ش؛ (8) محمدرضا شفیعى كدكنى، «یك اصطلاح موسیقایى در شعر حافظ»، فصلنامهى موسیقى ماهور، ش 15 (بهار 1381)؛ (9) داریوش طلائى، «سهتار و ردیف»، در همان؛ (10) هرمز فرهت، دستگاهى در موسیقى ایرانى، ترجمه مهدى پورمحمد، تهران 1380ش؛ (11) حیدر كاكى، «مقامهاى تنبور یارسان»، فصلنامهى موسیقى ماهور، ش 36 (تابستان 1386)؛ (12) عبدالقادربن غیبى مراغى، جامعالالحان، چاپ تقى بینش، تهران 1366ش؛ (13) عبداللّه مستوفى، شرحزندگانى من، یا، تاریخ اجتماعى و ادارى دوره قاجاریه، تهران 1377ش؛ (14) عباس معارف، شرح ادوار صفیالدین ارموى با مقدمهاى در تاریخ موسیقى ایران، ویرایش و حواشى عبدالرضا موسوى، تهران 1383ش؛ (15) «المقامات المستعملة فى مصر و تحلیلها الى أجناس»، مقدمة من معهدالموسیقى الشرقى، در كتاب مؤتمرالموسیقى العربیة، قاهره 1350/ 1932، قاهره: وزارةالمعارف العمومیة، 1352/1933؛ (16) برونو نتل، «گردآورندهى چهارگاه»، ترجمه پیام روشن، فصلنامهى موسیقى ماهور، ش 27 (بهار 1384)؛ (17) نسیمى، نسیم طرب، چاپ امیرحسین پورجوادى، تهران 1385ش؛
(18) Yilmaz Oztuna, Turk musikisi kavram ve terimleri ansiklopedisi, Ankara 2000.