چَمِسْتان ، بخش و شهرى در شهرستان نور، در استان مازندران.

1) بخش چمستان. در مشرق شهرستان نور واقع است. از شمال به بخش مركزى شهرستان محمودآباد و بخش مركزى شهرستان نور، از مشرق به بخش مركزى شهرستان آمل، از جنوب به بخش بلده (در شهرستان نور) و از مغرب به بخش مركزى شهرستان نور محدود می‌شود و مشتمل است بر سه دهستان (ناتِلْ رستاق، میانرود و لاویج) و شهر چمستان.

دامنه‌هاى شمالى رشته كوه البرز مركزى، جنوب بخش را فراگرفته است. قسمت شمالى بخش جلگه‌اى است و بیشتر آبادیهاى بخش در این قسمت واقع‌اند. مهم‌ترین كوههاى چمستان عبارت‌اند از: وَرْدِوى (بلندترین قله 080‘2 متر) در حدود 35 كیلومترى جنوب‌شرقى شهر نور، فیروزلو (بلندترین قله 034‘2 متر) در حدود 26 كیلومترى جنوب شهر نور، و چِلینلو (بلندترین قله 610،1 متر) در حدود 26 كیلومترى جنوب‌شرقى شهر نور (جعفرى، ج 1، ص 196، 385، 545). رودهاى دائم لاویج‌رود، آلِشْرود و اَنْگِتارود، در این بخش جاری‌اند (همان، ج 2، ص 97، 437ـ438، 470). رودهاى این بخش عمدتآ جهت جنوبى ـ شمالى دارند و به دریاى خزر می‌ریزند.

از مهم‌ترین محصولات بخش چمستان، گندم، جو، برنج، لوبیا و نخود است. در مناطق پایكوهى، محصولات باغى، مانند گیلاس و سیب و مركّبات، به عمل می‌آید (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 27، ص 291ـ293). دامدارى و پرورش طیور نیز از مشاغل رایج آنجاست. در بعضى آبادیهاى بخش، پرورش زنبور عسل رایج است (همان، ج 27، ص 92، 133، 204، 326).

در این بخش، بافت جاجیم، چادرشب و قالى رواج دارد و بعضى از این بافته‌ها به دیگر نقاط ایران صادر می‌شود (همان، ج 27، ص 55، 103). عباس شایان (ص 90) از فعالیت كوره‌هاى ساچمه‌سازى در این بخش یاد كرده است. راه اصلى شهر آمل به نور و قسمت غربى استان، از این بخش می‌گذرد.

برخى از آثار قدیمى بخش چمستان عبارت‌اند از : زیارتگاههاى محمدبن بكربن على، در آبادى بوته‌ده (در حدود دوازده كیلومترى شمال‌غربى شهر آمل)؛ سید اسكندر، در آبادى باریكلا (در حدود شانزده كیلومترى جنوب‌غربى شهر آمل)؛ امامزاده قاسم در آبادى اَنبارده (در حدود نُه كیلومترى جنوب‌غربى شهر آمل)؛ سید زكریا، در آبادى سادات‌محله (در حدود 29 كیلومترى جنوب‌شرقى شهر نور) و امامزاده عبداللّه، در آبادى فولاد كلا (در نُه كیلومترى جنوب‌غربى شهر آمل؛ فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 27، ص 32، 41، 55 و جاهاى دیگر). مرعشى در اواخر قرن نهم از حفر خندق و بناى قصر، حمام، بازار و مسجدى در قریه واتاشان خبر داده (رجوع کنید به ص 211) كه ویرانه‌هاى این آثار در جنوب آبادى نصرت‌آباد (در حدود ده كیلومترى جنوب‌شرقى شهر نور) باقى است (بینائى، ص 91ـ92).

از لحاظ تقسیمات كشورى، آبادیها و دهستانهاى چمستان كنونى در 1323ش جزو شهرستان آمل (از استان دوم) بودند. در این سال، آبادى چمستان (با ضبط چماستان) جزو دهستان ناتل رستاق بود (ایران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 165). در 1329ش، بخش چمستان در شهرستان آمل تشكیل شد و در 1339ش جزو شهرستان نور گردید (ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى، 1380ش، ص 79).

در سرشمارى 1375ش، جمعیت بخش چمستان حدود 000 ‘38 تن بوده است كه از این تعداد حدود 000 ‘33تن روستانشین بوده‌اند (مركز آمار ایران، 1376ش الف، ص 6؛ همو، 1376ش ب، ص هشتادوچهار). اهالى بخش به فارسى با گویش مازندرانى سخن می‌گویند و شیعه دوازده امامی‌اند (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 27، ص 103).

2) شهر چمستان، مركز بخش چمستان، در قسمت شمالى بخش و در فاصله حدود پانزده كیلومترى جنوب‌غربى شهر نور در ارتفاع 155 مترى واقع است. كوه تارملو در حدود هشت كیلومترى جنوب آن قرار دارد و رودِ وازرود از میان شهر می‌گذرد. میانگین بیشترین دماى شهر در تابستانها ْ25، میانگین كمترین آن در زمستانها ْ5- ، میانگین بارش سالیانه شهر حدود 850 میلیمتر است (همانجا). این شهر با راه اصلى با شهر آمل (در فاصله حدود چهل كیلومترى) در مغرب و شهر سارى (در فاصله حدود 127 كیلومترى) مرتبط است.

نام چمستان ظاهرآ به سبب چمنزارهاى فراوانِ منطقه به آن اطلاق شده است (رجوع کنید به همان، ج 27، ص 103ـ104). این نام در منابع به صورتهاى چوماسان (ملگونوف، ص 166)، چماستان (رابینو، ص 171؛
رزم‌آرا، ج 3، ص 93)، چماسان (كیهان، ج 2، ص 298) و چمنستان (همان، ج 3، ص 8) ضبط شده است. نام این شهر، كه در منطقه تاریخى ناتل رستاق واقع است، از دوره قاجار در منابع آمده است. در دوره ناصرالدین شاه قاجار (حك: 264ـ1313) آبادى چمستان جزو بلوك نور (از بلوكات شمالى آمل) به شمار می‌رفت و منابع سرب كوه چوماسان در نزدیكى آن بود (ملگونوف، همانجا). رابینو در حدود 1328ـ1329 چمستان را جزو ناتل رستاق ذكر كرده است (همانجا). در 1311ش، مسعود كیهان (ج 2، ص 298، ج 3، ص 8) آبادى چمستان را مركز بلوك نائیج و از توابع آمل ذكر نموده و از جنگلهاى انبوه آنجا یاد كرده است. بنابر مطالب رزم‌آرا در اوایل دهه 1330ش، عده‌اى از اهالى چمستان در تابستان به مناطق ییلاقى بلده (رجوع کنید به نور*) كوچ می‌كردند و در زمستان، عده‌اى از اهالى بلده در چمستان ساكن می‌شدند (همانجا).

آبادى چمستان در 1369ش شهر شد (ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى، 1382ش، ذیل «استان مازندران»). در سرشمارى 1375ش،جمعیت آن حدود 900‘4 تن بوده است (مركز آمار ایران، 1376ش ب، همانجا).

از جمله آثار تاریخى این شهر، عمارت و حمام میرزا كاظم‌خان نظام‌الملك نورى و تكیه حاجى یحیی‌خان نورى است (ستوده، ج 3، ص 338).

---

منابع :
(1) اولین نقشه برجسته نماى تهران ـ شمال، مقیاس 000 ‘1:250، تهران: سحاب، 1990؛
(2) ایران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب اسامى دهات كشور، ج 1، تهران 1329ش؛
(3) ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى. دفتر تقسیمات كشورى، نشریه اسامى عناصر و واحدهاى تقسیماتى (به همراه مراكز)، تهران 1380ش؛
(4) همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛
(5) قوام‌الدین بینائى، «آبادیهاى تاریخى از یاد رفته»، در بازخوانى تاریخ مازندران، به كوشش اسداللّه عمادى، سارى : فرهنگ خانه مازندران، 1372ش؛
(6) عباس جعفرى، گیتاشناسى ایران، تهران 1368ـ1379ش؛
(7) یاسنت لویى رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلى وحید مازندرانى، تهران 1365ش؛
(8) رزم‌آرا؛
(9) منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران 1349ش ـ؛
(10) عباس شایان، مازندران، تهران 1364ش؛
(11) فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور جمهورى اسلامى ایران، ج :27 چالوس ـ آمل، تهران: سازمان جغرافیائى نیروهاى مسلّح، 1370ش؛
(12) مسعود كیهان، جغرافیاى مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛
(13) ظهیرالدین‌بن نصیرالدین مرعشى، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ محمدحسین تسبیحى، تهران 1345ش؛
(14) مركز آمار ایران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 شناسنامه آبادیهاى كشور، استان مازندران، شهرستان نور، تهران 1376ش الف؛
(15) همو، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 نتایج تفصیلى كل كشور، تهران 1376ش ب؛
(16) گریگورى والریانوویچ ملگونوف، سفرنامه نواحى شمال ایران، ترجمه پطرس، در سفرنامه ایران و روسیه، چاپ محمد گلبن و فرامرز طالبى، تهران 1363ش.

/ وحید ریاحى/