چِفتِه مناره‌لى ، نام دو مدرسه در بخش آسیایى تركیه متعلق به سده هفتم. (بناهاى مذكور بدان سبب كه دو مناره دارند، چفته مناره‌لى، به معناى دو مناره‌اى، خوانده شده‌اند، زیرا ظاهرآ چفته صورت تركى واژه جُفته/ جفت، است.)

1) مدرسه دو مناره سیواس. این مدرسه در مركز شهر قرار دارد (یتكین، ص 56) و بر طبق كتیبه آن، در 670 به فرمان شمس‌الدین محمد جوینى، معروف به صاحب دیوان، وزیر ایلخانى، ساخته شده است (اصلان‌آپا، ص150)؛ به همین سبب آن را مدرسه شمس‌الدین نیز نامیده‌اند (كوران، ج 1، ص 115)[. از كتیبه بنا هویت معمار مشخص نمی‌شود، لیكن بسیارى از محققان (از جمله اصلان‌آپا، همانجا) معمار آن را كُلُگ‌بن عبداللّه دانسته‌اند. از این بنا فقط نماى آن باقى مانده است (اونسال، ص 36). در پشتِ این نما بیمارستانى بوده كه در 1299 ساخته شده و بعدها به مدرسه تبدیل شده است (كوران، همانجا). ورودى در مركز نماست و یك مناره در هریك از طرفین آن قرار گرفته است. طاقچه‌ها و پنجره‌هایى به صورت نامتقارن (و با ابعاد متفاوت) در دو طرف ورودى قرار دارند (همانجا). (پیش‌طاق بنا، كه از نوع سلجوقى است و فقط در تزیینات آن نوآورى شده، داراى طاقى جناغى است (همانجا)). ستونهاى استوانه‌اى، كه در گوشه‌ها قرار دارند، به نماى بنا جلوه ویژه‌اى بخشیده‌اند. از كاوشها چنین برمی‌آید كه این مدرسه چهار ایوانى، دو طبقه و قسمتى از یك مجموعه بوده (اصلان‌آپا، همانجا؛ كوران، ج1، ص 116) و حمام و خانقاهى در كنار آن وجود داشته است. اكنون غیر از سه اتاق با طاق گهواره‌اى در پشت نما، هیچ بناى دیگرى وجود ندارد. در این مدرسه، غیر از سنگ، از آجر به‌ویژه در تزیینات استفاده شده است.

در نما یك پیش‌طاق بزرگ مقرنس‌دار در وسط و دو طاق‌نماى كوچك‌تر شبیه به آن در دو طرف قرار دارد (یتكین، ص 57). ایوان ورودى سقف گهواره‌اى دارد و در دو سوى آن دو ردیف پلكان دیده می‌شود. مناره‌ها (كه بخش زیرین آنها در سردر بنا تركیب شده است) آجری‌اند و با كاشی‌كارى تزیین شده‌اند (اصلان‌آپا، همانجا). طارمیهاى مأذنه مناره‌ها و تزیینات لانه زنبورى و تاج مناره‌ها بعدها ساخته شده‌اند (یتكین، همانجا). در نماى ورودى، در قسمت زیرین مناره‌ها كه به شكل برجستگى نیمه‌استوانه‌اى است، تزیینات گچ‌برى ظریفى نیز كار شده‌است. در كنارآن، به سوى داخل، چند ردیف تزیینات شامل مقرنس و نقش و نگارهاى گل‌بوته‌اى دیده می‌شود (همانجا). (در تزیینات این بنا از نقوش جانورى نیز استفاده شده است (پاپادوپولو، ص553)).

---

منابع :


(1) Oktay Aslanapa, Turk sanati, I‌stanbul 1984;
(2) Omer Bakirer, Selcuklu oncesi ve Selcuklu donemi Anadolu mimarisinde tugla kullanimi, Ankara 1981, vol.1, 454-458;
(3) Aptullah Kuran, Anadolu medreseleri, Ankara 1969;
(4) [Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art, translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980(;
(5) Metin Sozen, Anadolu medreseleri, I‌stanbul 1970, 58-63;
(6) )Behcet Unsal, Turkish Islamic architecture in Seljuk and Ottoman times, London 1973];
(7) Suut Kemal Yetkin, Turk mimarisi, Ankara 1970.

(8) براى صورت كامل منابع رجوع کنید به د.ا.د.ترك، ذیل مادّه.

/ اوزقان ارطغرل، تلخیص از د.ا.د.ترك /

2) بزرگ‌ترین مدرسه دوره سلجوقى در ارزروم، كه (به سبب انتساب به خواندخاتون، دختر یا همسر علاءالدین كیقباد) خاتونیه نیز نامیده می‌شود (یتكین، ص 53؛
اصلان‌آپا، ص 153). این مدرسه، با ابعاد 35×48 متر، بزرگ‌ترین مدرسه سلجوقى در آناطولى محسوب می‌شود (هیلن برند، ص 210). تاریخ دقیق ساخت آن، به علت نبودِ كتیبه، مشخص نیست (یتكین، ص 56). احتمالا در قرن هفتم، بر بقایاى بنایى از دوره بنی‌سُلْدُق (اواسط قرن ششم) ساخته شده است (همان، ص 50). مراد چهارم (حك : 1032ـ1049) آن بنا را مرمت و به كارگاه توپ‌سازى تبدیل كرد، لیكن بعدها به مدرسه تغییر یافت.

این محل در دوره جمهوریت مدتى به موزه تبدیل شد. این مدرسه از نوع چهار ایوانى و دو طبقه است. در دو طرف پیش‌طاقِ ورودى، دو مناره قرار دارد (كه نیمى از بدنه هریك از آنها جزئى از نماى بنا را تشكیل داده است). عناصر محراب‌گونه‌اى كه در نماى ورودى به كار رفته است نیز شكل ساده‌اى دارند. ارتفاع مناره‌ها 26 متر است و مأذنه آنها فروریخته است. این مناره‌ها از آجر (قرمز) ساخته شده‌اند و خیاره (شیار) دارند (گودوین، ص 241) و شیارها نیز با كاشیهاى مثلثى شكل تزیین شده‌اند. حاشیه پیش‌طاق ورودى، با پنج ردیف با عرض متفاوت، با نقوش برگ نخلى و مقرنس‌كارى تزیین شده است (یتكین، ص 51؛
اصلان‌آپا، ص 152). در نماى ورودى نقش و نگارهاى درخت زندگى و عقاب دوسر دیده می‌شود. از عناصرى مانند چشمه (آب‌انبار شیردار)، طاقچه و پنجره كه از نیمه دوم قرن هفتم، در تزیین نماى مدارس كاربرد داشت، در نماى این بنا نیز استفاده شده است. تزیینات مفصّل این مدرسه در بعضى قسمتها ناتمام مانده است. ایوان ورودى داراى طاق گهواره‌اى تیزه‌دار به ارتفاع 20ر5 متر است و به صحن مستطیل شكل به ابعاد 50ر30 در 20ر12 متر راه دارد. این صحن (در هر سه جانب شرقى، شمالى و غربى) با دو طبقه رواق با چهارده ستون و طاقهاى جناغى، احاطه شده است (یتكین، ص 49ـ 50). (ستونهاى طبقه بالا ساده و ستونهاى طبقه پایین بعضى ساده و بقیه هشت‌گوش‌اند و ستونهاى هشت گوش سرستونهاى گچ‌برى دارند (اصلان‌آپا، همانجا)). محوطه مربع شكلى به ابعاد 80ر5 متر در انتهاى صحن، مقابل ورودى قرار دارد كه مسجد مدرسه است (یتكین، ص 49). این مدرسه در طبقه پایین بیست و در طبقه بالا بیست‌ودو حجره دارد.

پشت بناى مدرسه، بناى دوازده ضلعى مرمرینى با گنبد تَرْكْدار، متصل به بناى اصلى وجود دارد كه احتمالا مدفن كسى بوده ولى اكنون مسجد است (همان، ص 50). این بنا دو طبقه و به شكل دایره‌اى به قطر نُه متر است. طبقه بالا مسجد و طبقه پایین مقبره است (كوران، ج 1، ص 117)[.

(اهمیت این دو مدرسه در شیوه ساخت مناره‌هاى جفت است كه در بناهاى دوره سلجوقى و پس از آن در آناطولى، به پیروى از تجربیات سلجوقیانِ ایران، انجام گردید. از ویژگیهاى این شیوه تركیب بخشِ تحتانىِ مناره‌ها در سر در بناست كه سبب استحكام بیشتر مناره‌ها می‌شود (رجوع کنید به هیلن برند، ص 162)).

---

منابع :


(9) Oktay Aslanapa, Turk sanati, I‌stanbul 1984;
(10) Abdurrahman Beygu, Erzurum tarihi: anitlari, kitabeleri, I‌stanbul1936, 116- 130;
(11) [Godfrey Goodwin, "Turkey", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984;
(12) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994(;
(13) Aptullah Kuran, Anadolu medreseleri, Ankara 1969;
(14) Rahmi Huseyin Unal, Osmanli o ncesi Anadolu Turk mimarisinde taµ kapilar, I‌zmir 1982, 25, 36;
(15) )Suut Kemal Yetkin, Turk mimarisi, Ankara 1970].

(16) براى صورت كامل منابع رجوع کنید به د.ا.د.ترك، ذیل مادّه.

/ دوغان یاواش ، تلخیص از د.ا.د.ترك /