چشمه‌ساران ، بخشى در شهرستان آزادشهر در استان گلستان. از شمال به بخشهاى مركزى شهرستان مینودشت و آزادشهر، از مشرق و جنوب‌شرقى به بخش میامى شهرستان شاهرود، از جنوب به بخش بسطام شهرستان شاهرود و از مغرب به بخش مركزى شهرستان رامیان محدود می‌شود.

این بخش، به مركزیت شهر نوده خاندوز، مشتمل است بر دو دهستان به نامهاى خرمارود جنوبى و چشمه‌ساران (ایران. وزارت كشور، 1384ش، ذیل «استان گلستان»). بخش چشمه‌ساران داراى موقعیت دشتى و كوهستانى است. كوههاى النگ با ارتفاع 898،2 متر و چكل‌یرى با ارتفاع 026،2 متر در دهستان چشمه‌ساران واقع‌اند (فرهنگ جغرافیایى كوههاى كشور، ج 4، ص 290، 293ـ294، 299).

رود تیل‌آباد یا خرمارود، به طول پنج كیلومتر، از كوههاى كماچال و تیل‌آباد سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیارى توابع چشمه‌ساران، از آزادشهر می‌گذرد و به رود گرگان می‌پیوندد. رود خاندوز، به طول چهار كیلومتر، از شاخه‌هاى رود رامیان، نیز پس از آبیارى روستاهاى قاضی‌آباد و خاندوز، از آزادشهر می‌گذرد و به رامیان می‌پیوندد (افشین، ج 2، ص 235، 240).

اهالى بخش چشمه‌ساران بیشتر به كشاورزى و دامدارى و كارگرى اشتغال دارند (فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور، ج 17، ص 3، 32، 124، و جاهاى دیگر). جاده اصلى آزادشهر ـ شاهرود، به طول 130 كیلومتر، از این بخش می‌گذرد. گردنه خوش ییلاق در ارتفاع 050،2 مترى در این مسیر قرار دارد (جعفرى، ج 3، ص 489). معدن زغال‌سنگ قشلاق معصوم‌آباد، اسلام‌آباد و النگ از بزرگ‌ترین و پر ارزش‌ترین معادن كشور است كه شركت ذوب آهن اصفهان آن را استخراج می‌كند (فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور، ج 17، ص 56، ج 29، ص 8، 165). در سرشمارى 1375ش، جمعیت این بخش حدود 646،30 تن بوده است (مركز آمار ایران، ص 2). دهستان چشمه‌ساران در 23 خرداد 1380 به بخش تبدیل شد (ایران. وزارت كشور، 1382ش، ذیل «استان گلستان»). مردم این بخش شیعه دوازده امامی‌اند و به فارسى و تركى تكلم می‌كنند (رزم‌آرا، ج 3، ص 105، 112، 203، 301، 307، و جاهاى دیگر).

تنها شهر بخش چشمه‌ساران، نوده خاندوز است كه در شمال بخش و در هفت كیلومترى جنوب شرقى آزادشهر در ارتفاع 250 مترى از سطح دریا واقع است (فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور، ج 17، ص 124؛ پاپلى یزدى، ص 567).

پیشینه. دژ جناسْك، واقع در بخش چشمه‌ساران، زمانى محبس قابوس وشمگیر و سپس پناهگاه وى بود (مهجورى، ص 187ـ188).

نام برخى از آبادیهاى بخش چشمه‌ساران، نظیر نوده، خوش ییلاق و كاشی‌دار، در مرآةالبلدان اعتمادالسلطنه (ج 2، ص 1216) آمده است.

ملگونوف روستاهاى بخش چشمه‌ساران را جزء بلوكهاى كتول، فندرسك و كوهسار آورده و نوشته است كه در بیشتر روستاهاى سه بلوك مذكور، طایفه گودار ساكن‌اند كه حالت صحرانشینان و بیابان‌گردان را دارند و به هر سو بین استرآباد و مازندران كوچ می‌كنند. كار آنها كارگرى و دشتبانى است و به تیراندازى و شكار معروف‌اند (ص 152ـ153).

---

منابع :
(1) اعتمادالسلطنه؛
(2) یداللّه افشین، رودخانه‌هاى ایران، تهران 1373ش؛
(3) ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى. دفتر تقسیمات كشورى، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛
(4) همو، نشریه عناصر و واحدهاى تقسیمات كشورى (تا پایان آبان 1384)، تهران 1384ش؛
(5) محمدحسین پاپلى یزدى، فرهنگ آبادیها و مكانهاى مذهبى كشور، مشهد 1367ش؛
(6) عباس جعفرى، گیتاشناسى ایران، تهران 1368ـ1379ش؛
(7) رزم‌آرا؛
(8) فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور جمهورى اسلامى ایران، ج :17 كَزن كولى (گنبد كاوس)، تهران: سازمان جغرافیائى نیروهاى مسلح، 1370ش، ج :29 شاهرود (گرگان)، تهران: اداره جغرافیائى ارتش، 1367ش؛
(9) فرهنگ جغرافیایى كوههاى كشور، تهران: سازمان جغرافیائى نیروهاى مسلح، 1379ش؛
(10) مركز آمار ایران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 شناسنامه آبادیهاى كشور، استان مازندران، شهرستان گنبد كاووس، تهران 1376ش؛
(11) گریگورى والریانوویچ ملگونوف، كرانه‌هاى جنوبى دریاى خزر، یا، استانهاى شمالى ایران، ترجمه امیر هوشنگ امینى، تهران 1376ش؛
(12) اسماعیل مهجورى، تاریخ مازندران، ج 1، تهران 1381ش.

/ علی‌اكبر نجفی‌كانى /