چشمه (2) ، شهرى بندرى در استان ازمیر تركیه. این شهر در منتهاالیه مشرق شبه جزیره چشمه، كنار دریاى اژه، در هشتاد كیلومترى جنوب غربى ازمیر واقع است و از مغرب به تنگه خیوس (ساقز)، راه دسترسى به یونان، محدود می‌شود. قره‌داغ‌تپه به ارتفاع 172 متر در جنوب غربى شهر است. چشمه با بزرگراهى به شهر ازمیر متصل می‌شود (رجوع کنید به >اطلس جغرافیایى تركیه<، بخش 1، ص 17، 19، بخش 2، نقشه 58 ـ 59؛ نصراللّه و همكاران، نقشه 13؛ >اطلس جامع جهان تایمز<، نقشه 37؛ موستراس، ص 242).

نام قدیم چشمه، سیسوس بوده است. رومیهاى شرقى در 193ق‌م، در این محل آنتیوخوس سوم را شكست دادند (رفعت، ج3، ص34؛ موستراس، ص106،پانویس 4،ص242). ازاین پس، شهر جزو امپراتورى روم شرقى بود تا اینكه بایزید اول (حك : 791ـ 805) آن را از حاكمان آیدین گرفت، ولى پس از نبرد آنكارا و اسارت بایزید به دست تیمور، شهر به حكام آیدین بازگشت. سلطان مراد دوم در 830 آن را براى همیشه جزو متصرفات عثمانى كرد. او در این شهر، اسكله و بندر تجارى و پایگاه نظامى ساخت (د.ا.د.ترك، ج 8، ص 287). در دوران عثمانى، این شهر، كه متعلق به سنجق ازمیر و از مهم‌ترین شهرهاى آن بود، جزو ولایت آیدین به شمار می‌رفت (جواد، ج1، ص308؛ رفعت، ج3، ص34؛ موستراس، ص242؛ نصراللّه و همكاران، همانجا). عثمانیها در 914 نیز قلعه‌اى نظامى ساختند تا بتوانند در برابر حملات دریایى از شهر حفاظت كنند و كاروان‌سرایى نیز احداث كردند كه با توجه به چشمه‌های‌آب معدنى شهر، مسافران فراوانى را به خود جلب می‌كرد (اولیاچلبى، ج 9، ص 107ـ 108، 113، 131، 148). در دوره عثمانى، چشمه چهار جامع، یك مسجد، نُه مدرسه علوم اسلامى، یك كتابخانه و چهارده كلیسا داشت (جواد؛ رفعت، همانجاها) و جمعیت آن بالغ بر شش هزار نفر بود كه عمدتآ مسلمان و تعدادى نیز یهودى و یونانى (مسیحى) بودند (سامى، ذیل مادّه).

اهمیت چشمه در تاریخ عثمانى، به دلیل نبرد مشهور دریایى چشمه در 1184/1770 میان روسیه و عثمانى است، كه به شكست عثمانیها و معاهده كوچوك قینارجه* در 1188/ 1774 و جدایىِ بخشهاى بسیارى از خاك عثمانى انجامید (رفعت؛ موستراس، همانجاها؛ هامر ـ پورگشتال، ج 8، ص355؛ شاو، ج 1، ص250ـ251؛ شكیب ارسلان، ص255).

امروزه چشمه یكى از مهم‌ترین مراكز بین‌المللى گردشگرى تركیه است و صنایع فلزى و ماشین‌سازى، در كنار صید ماهى و درآمدهاى گمركى، از دیگر توانمندیهاى اقتصادى آنجاست (>اطلس جغرافیایى تركیه<، بخش 1، ص 33، 43ـ44).

---

منابع :
(1) اولیا چلبى؛
(2) على جواد، ممالك عثمانیه نك تاریخ و جغرافیا لغاتى، استانبول 1313 ـ 1317؛
(3) احمد رفعت، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول 1299ـ1300؛
(4) شمس‌الدین‌بن خالد سامى، قاموس الاعلام،چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ1898؛
(5) شكیب ارسلان، تاریخ الدولة العثمانیة، چاپ حسن سماحى سویدان، دمشق 1422/ 2001؛
(6) ك. موستراس، المعجم الجغرافى للامبراطوریة العثمانیة، ترجمة و تعلیق عصام محمد شحادات، بیروت 1423/ 2002؛


(7) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschi chte des osmanischen Reiches,Graz1963;
(8) Mehmet Nasrullah, Mehmet Ru sdu, and Mehmet Esref, Osmanli atlasi (xx. yu zyl baslarι), ed. Rahmi Tekin and Yasar Bas, I‌stanbul2003;
9- Stanford J.Shaw, History of the Ottoman empire and modern Turkey, Cambridge 1985;
(10) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005;
(11) TDVI‌A, "Cesme" (by Semavi Eyice);
(12) Turkiye cografya atlasi, I‌stanbul: Dogan Burda Rizzoli, 2004.

/ صنوبر منصورى /