چشمانداز بیستساله ، سندى دربرگیرنده اهداف بلندمدت سیاسى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و سیاستهاى كلىِ وابسته به آن، در ایران، پس از انقلاب اسلامى. این سند مبتنى بر قانون اساسى است و از وضع مطلوب كشور و جایگاه آن نسبت به كشورهاى دیگر، تصویرى دستیافتنى ارائه میدهد. این چشمانداز را رهبر جمهورى اسلامى در 13 آبان 1382 ابلاغ كرد و اجراى آن از ابتداى 1384ش آغاز شد.
معمولا قانون اساسى الهامبخش تدوین سندى میشود براى ساختن آینده كه حاوى اهداف زمانبندى شده كمّى و راهبردهاى مناسب براى برنامهریزى میان مدت و طراحى شیوههاى اجرایى است. سند چشمانداز، از لحاظ سلسله مراتب، در ذیل قانون اساسى، كه در اصل سومِ آن آرمانها بیان شده است، قرار میگیرد، ولى مشرف بر قوانین عادى و برنامههاى میانمدت و سالیانه و سیاستهاى اجرایى است. در چشمانداز، امكانِ تحققِ اهداف كمّى باتوجه به روند گذشته، ظرفیتهاى موجود و استعدادها و همچنین تحلیل محیط كشورى و جهانى سنجیده میشود؛ بین فرایندهاى مختلف و اهداف جزئیترِ وابسته به مهلتِ چشمانداز، هماهنگى لازم برقرار میگردد و سیاستهاى اصلى حاكم بر برنامهها و فعالیتها در كلیه قلمروها، از جمله سیاسى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و زیست محیطى، مشخص میشود. در تدوین چشمانداز، مجموعهاى از روشها و فنون و ابزارهاى تحلیل و طراحى در چارچوب انگارهاى، مبتنى بر الگویى مفهومى براى ساماندهى روند توسعه به كار گرفته میشود (رضائیان، ص 13).
در ایران، اولین طرح كمّى و بلندمدت براى آینده، در قالب «ایران 1400»، در دولت دوم هاشمى رفسنجانى، در 1375ش، ارائه شد. این طرح مراحل كارشناسى را گذراند، ولى به مرحله قانونى شدن و اجرا نرسید (براى جزئیات طرح رجوع کنید به سازمان برنامه و بودجه، 1376ش الف، ص 24ـ37؛ همو، 1376ش ب، بخش صنعت در تلفیق نهایى، ص 1ـ27).
پس از اولین دوره جدید فعالیت «مجمع تشخیص مصلحت نظام*» (1375ش تا 1380ش) بنابه پاسخ مورخ 17 دى 1381 رهبر انقلاب بهنامه رئیس مجمع ــ بررسى و مطالعه و تدوین چشمانداز بیست ساله، به عنوان چهارچوبى براى تجدید نظر در سیاستهاى كلى، در دستور كار مجمع قرار گرفت. هر چند در قانون اساسى به چشمانداز اشاره صریحى نشده است، اما باتوجهبه ماهیت آن، كه از مقوله سیاستگذارى كلى است، موضوع بند اول اصل 110 را میتوان شامل چشمانداز نیز دانست.
با توجه به اهمیت موضوع، كارْگروهِ ویژهاى با عنوان «كمیسیون خاص چشمانداز» تشكیل شد و پس از گردآورى مطالب با همكارى بسیارى از افراد و گروهها و مؤسسات خصوصى علمى و پژوهشى، نخستین نسخه از سند پیشنهادى، كه متكى بر بیش از دوازدههزار نفر ساعت فعالیت كارشناسى بود، آماده گردید (رضائى میرقائد و مبینى دهكردى، ص 179). سپس گزارش سازمان مدیریت و برنامهریزى در خصوص تعیین چشمانداز ملى و نتایج مطالعات راهبردى توسعه صنعتى ایران (به سفارش وزارت صنایع و معادن) بررسى شد و بر این اساس، سند پیشنهادى در دستور كار كمیسیون خاص قرار گرفت.
با توجه به آماده شدن پیشنویس سیاستهاى كلى برنامه چهارم توسعه در دولت، رهبر جمهورى اسلامى در پاسخ به درخواست مورخ یكم شهریور 1382 رئیسجمهور وقت، سیدمحمد خاتمى، درباره تأیید و تنفیذ سیاستهاى كلى حاكم بر تهیه و تدوین برنامه چهارم توسعه كشور، بر ضرورت همسویى آن سیاستها با چشمانداز تأكید نمود. این پاسخ، زمینهساز تسریع تنظیم سند چشمانداز در كمیسیون خاص و مجمع شد و در نهایت در 19 مهر 1382، با افزودن متنى كه پیوندِ برنامهریزى و بودجهریزى را با سیاستهاى كلى توسعه و اهداف و الزامات چشمانداز نشان میداد، سند چشمانداز به تصویب مجمع و با تغییرات مختصرى، به تأیید رهبر جمهورى اسلامى رسید و به رئیس مجمع و سران سه قوه ابلاغ شد.
سند چشمانداز از چهار بخش تشكیل شده است: بخش اول، مطلع سند است كه با یاد خدا و تكیه بر قدرت او آغاز میشود و به عزم ملى و كوشش جمعى و برنامهریزى مدبرانه اشاره میكند. بخش دوم به ویژگیهاى جامعه ایرانى در افق چشمانداز میپردازد، كه در آن، ایران كشورى با هویت اسلامى ـ انقلابى و توسعهیافته است و جایگاه اول اقتصادى و علمى و فنّاورى در منطقه را دارد، در جهان اسلام الهامبخش و در عرصه بینالمللى تأثیرگذار است. در بخش سوم ویژگیهاى اصلىِ ذكر شده به تفصیل بیان میشود. بخش چهارم، خاتمه سند است كه در آن تصریح میشود كه در تهیه و تدوین و تصویب برنامههاى توسعه و بودجههاى سالیانه باید شاخصهاى كمّى كلان متناسب با سیاستهاى توسعه و اهداف و الزامات چشمانداز تنظیم و تعیین گردد و این سیاستها و هدفها به صورت كامل مراعات شود. گفتنى است مجمع در سال 1386، براى اجراییتر شدن سند چشمانداز، سند دیگرى را با عنوان «الزامات چشمانداز بیست ساله» به تصویب رساند.
منابع : (1) على رضائیان، تجزیه و تحلیل و طراحى سیستم، تهران 1386ش؛ (2) محسن رضائی میرقائد و على مبینیدهكردى، ایران آینده در افق چشمانداز، تهران 1386ش؛ (3) سازمان برنامه و بودجه، طرح تدوین برنامه ایران 1400ه ش (تحقق تمدن اسلامى) : پیشنویس سند اولیه برنامه ایران 1400ه ش، چهارچوب اهداف و سیاستهاى كلان، تهران[?1376ش الف[؛ (4) همو، طرح تدوین برنامه ایران 1400ه ش (تحقق تمدن اسلامى): تلفیق نهایى، تهران [?1376ش ب[؛ (5) مصطفى میرسلیم، چشمانداز توسعه، تهران 1383ش.