responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 545

 

بحرالعلوم ، آل ، خاندان مهم علمی شیعی در عراق و ایران . سرسلسلة این دودمان سید محمّد مهدی طباطبائی بروجردی ، معروف به سیدبحرالعلوم * است . خاستگاه این خانواده ، ابتدا بروجرد بود، در اواخر قرن یازدهم به عراق رفتند و در کربلا و نجف ساکن شدند. در دوقرن گذشته ، دانشمندان بسیاری از این خاندان برخاسته اند که برخی از آنان به مقامات سیاسی و اجتماعی نیز دست یافته اند. بعضی از عالمان سرشناس این خانواده عبارت اند از:

1) سید محمّدرضا فرزند سیّد محمّد مهدی بحرالعلوم (1189ـ1253)، که تحصیلات علمی خود را در زادگاهش ، نجف ، نزد پدر و فقیهان برجسته ای از جمله شیخ جعفر کاشف الغطا (متوفی 1228)، شیخ محمّد سعید دینوری ، سیّد محمد قصیر خراسانی (متوفی 1255) به پایان برد و از استادان خود اجازة روایت گرفت . آثارعلمی او، چند رساله در علم اصول ، کشف القناع فی تراجم اصحاب الاجماع ، شرح بر کتاب لمعه (کتابی در فقه امامیّه از شهید اول که همراه با شرح شهید دوم در حوزه های علمیه تدریس می شود) تا مبحث طلاق و شرح بر قسمتی از شرایع (کتابی از محقق حلّی در فقه امامیّه ) است ، اما هیچکدام از آنها به چاپ نرسیده است . وی در کنار پدرش در نجف به خاک سپرده شد. از او هفت پسر و سه دختر باقی ماند که برخی از ایشان در علوم دینی به مقامات والایی رسیدند (حرزالدین ، ج 1، ص 319ـ321؛ امین ، ج 9، ص 282؛ آقابزرگ طهرانی ، 1404، جزء2، قسم 2، ص 571؛ محمّد مهدی بحرالعلوم ، ج 1، مقدمه ، ص 128ـ129).

2) سیدحسین فرزند سیدمحمّدرضا (1221ـ1306)، فقیه اصولی ، ادیب و شاعر بود. در زادگاه خویش ، نجف ، فقه واصول و کلام را نزد بزرگانی چون شریف العلمای مازندرانی ، شیخ حسن کاشف الغطا و، از همه مهمتر، شیخ محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر آموخت . او درس استاد اخیرش را برای شاگردان دیگر تقریر (بازگویی ) می کرد و با او دوستی نزدیک داشت ، به گونه ای که استاد مطالب کتاب خود ( جواهرالکلام ) را پیش از تدوین با او در میان می گذاشت ، در حوزة درسی سیدحسین ، شاگردانی از جمله سیدمرتضی کشمیری (عارف مشهور امامی )، شیخ فضل اللّه مازندرانی حائری (آقابزرگ طهرانی ، 1404، جزء 2، قسم 2، ص 582))، میرزاصادق آقاتبریزی و میرزا محمّد همدانی (مؤلف فصوص الیواقیت ) تربیت شدند. پس از درگذشت صاحب جواهر (1266) نیز همچنان به تعلیم و تربیت طلاب ادامه داد. در 1284، به قصد مداوای چشم به تهران آمد و پس از ناامیدی از معالجة پزشکان به قصد شفاخواستن ، به مشهد رفت و در آنجا شفا یافت ، یکی دو سال نیز به بروجرد رفت و درآنجا به تدریس پرداخت . در 1287 به نجف برگشت (امین ، ج 6، ص 18ـ19؛ حرزالدین ، ج 1، ص 288ـ 289؛ محمّد مهدی بحرالعلوم ، ج 1، مقدمه ، ص 130ـ133). پس از درگذشت برادرش ، سیدعلی (مؤلف البرهان القاطع ؛ 1298) بناچار، زعامت شیعیان را پذیرفت . در 25 ذی الحجة 1306 به هنگام فرود آمدن از بام ، پایش لغزید و از پله سقوط کرد و سرش بشدت آسیب دید و در همان روز درگذشت ، در آرامگاه خانوادگی بحرالعلوم به خاک سپرده شد. از او تعدادی نوشته در فقه و اصول به جا مانده است (آقا بزرگ طهرانی ، 1404، جزء 1، قسم 2، ص 582؛ محمّدمهدی بحرالعلوم ، ج 1، مقدمه ، ص 133؛ نیز رجوع کنید به قمی ، ص 155ـ157).

3) سیدعلی فرزند سیدمحمّدرضا (1224 ـ 1298) از فقهای بزرگ آل بحرالعلوم به تیزهوشی مشهور بود. اصول را از مُلاّ مقصودعلی کاظمی ، و فقه را از صاحب جواهر و شیخ علی کاشف الغطا آموخت و به مرجعیّت عامّه رسید. مهمترین اثر او البرهان القاطع فی شرح المختصر النافع (کتابی از محقق حلّی در فقه امامیّه ) در فقه استدلالی است . این کتاب در سه جلد به قطع رحلی چاپ شده است (حرزالدین ، ج 2، ص 107 ـ 109؛ امین ، ج 8، ص 315؛ آقا بزرگ طهرانی ، 1403، ج 3، ص 99؛ محمّد مهدی بحرالعلوم ، ج 1، مقدمه ، ص 135ـ136).

4) سیدابراهیم فرزند سیدحسین (1248ـ1319)، ادیب و شاعر نامی آل بحرالعلوم بود. فقه و اصول و کلام و ادب و شعر را از پدرش آموخت ، در بیست سالگی به ادبیات و شعر روی آورد و از شاعران پرآوازة عراق شد. شاعران نامداری چون شیخ علی اشرفی ، شیخ محمّدرضا شبیبی ، شیخ عبدالمحسن کاظمی ، شیخ محمّد سماوی ، و شیخ عبدالحسین خیاط نزد او تربیت شده یا از محضر او بهره برده اند. دیوان شعر او در 1322 در صیدا به چاپ رسید (حرزالدین ، ج 1، ص 32ـ34؛ امین ، ج 2، ص 129ـ130؛ محمدمهدی بحرالعلوم ، ج 1، مقدمه ، ص 139ـ143؛ خاقانی ، ج 1، ص 114ـ118).

5) سیّدمحمّد فرزند سید محمدتقی (1261ـ1326)، فقیهی اصولی بود که فقه را از عموی خود سیدعلی و شیخ راضی نجفی ، اصول را از میرزا عبدالرحیم نهاوندی و سیدحسین ترک ، و علوم عقلی را از میرزا باقرشکی فراگرفت . در مدّت کوتاهی ، آوازة فضل و دانش او فراگیر شد. در نجف مرجع خاص و عام بود. به اشارة او باتوجه به پایگاه اجتماعی و مذهبیش ، دولت عثمانی ، محصّلان علوم دینی را از خدمت سربازی معاف کرد؛ او کتابخانه ای از کتب فقهی ، حدیثی و اصولی بنیاد کرد که به گفتة سیدمحسن امین عاملی جامعترین کتابخانة عراق در این موضوعات بود. به اندازه ای در تحقیق و تدریس کوشا بود که حتی در اواخر عمرش که نابینا شده بود دست از اشتغالات علمی برنداشت و به املای تحقیقات خود پرداخت . حاصل املاهای او، کتابی استدلالی در قواعد فقهی به نام بلغة الفقیه است (حرزالدین ، ج 1، ص 183، ج 2، ص 381ـ383؛ امین ، ج 9، ص 408؛ محمّدمهدی بحرالعلوم ، ج 1،مقدمه ، ص 147ـ150) که در زمان مؤلف ، 1325، در تبریز و در 1328 به قطع وزیری (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 3، ص 148) و سرانجام در چهار جلد همراه با تعلیقات سیدمحمّدتقی آل بحرالعلوم به چاپ رسید (محمّد بحرالعلوم ، ج 1، ص 4).

6) سیدمحمّدمهدی فرزند سیدحسن (1283ـ1351)، در زادگاهش کربلا تحصیل کرد، در قیام مردم عراق بر ضدانگلیس شرکت داشت و در دولت عبدالرحمن النقیب متصدی وزارت معارف عراق شد (محمّدمهدی بحرالعلوم ، ج 1، مقدمه ، ص 162).

7) سید محمدعلی فرزند سیدعلی نقی (1287ـ1355)، از مشاهیر روحانیون خاندان بحرالعلوم بود که در مبارزه های سیاسی مردم عراق با استعمار انگلیس و سپس قیام مردم عراق (قیام 1340 معروف به «ثورة العشرین ») شرکت و رهبری داشت ، ازینرو دستگیر و به اعدام محکوم شد که ظاهراً از ترس شورش مردم ، حکم اجرا نشد. بعدها رهبران جنبش و علمای عراق او را به عضویت مجلس سنا (مجلس اعیان ) برگزیدند (ج 1، مقدمه ، ص 159ـ162).

8) سیدمحمّدتقی فرزند سیدحسن (1318ـ1396)، فقیه و اصولی بود. از درس استادان برجستة حوزة علمیه نجف ، چون میرزامحمّدحسین نائینی ، آقاضیاءالدین عراقی ، شیخ محمّدحسین اصفهانی ، و سیّدابوالحسن اصفهانی استفاده برد و شاگردان بسیاری تربیت کرد. مرجع خاص و عام و مراتب قدس و تقوای او زبانزد بود. از تألیفات او کتابهای حاشیة بر مکاسب شیخ انصاری ، واقعة طف ، حاشیة بر بلغة الفقیه (از سیدمحمّد بحرالعلوم ) را می توان نام برد (همان ، ج 1، مقدمه ، ص 166ـ169).

9) سیدمحمّد صادق فرزند سیدحسن (1315ـ1399)، ادیب ، شاعر، محقق و کتابشناس معروف شیعی بود. تحصیلات خود را نزد میرزای نائینی ، میرزا ابوالحسن مشکینی ، سیدابوالحسن اصفهانی فراگرفت و در تفسیر شاگرد بلاغی و در علم درایه و حدیث شاگرد شیخ ابوتراب خوانساری بود.

او کتابخانة خصوصی بزرگی فراهم کرد که در آن صدها جلد کتاب خطی نفیس یافت می شد. دهها نسخه از کتابهای نایاب را دستنویسی کرد. از 1367، به مدت سیزده سال ، متصدی قضاوت در استانهای جنوبی عراق بود. مهمترین اثر او کتاب دلیل القضاء الشرعی در سه جلد است که به چاپ رسیده است . همچنین چندین کتاب خطی را پس از تحقیق به چاپ رسانیده است که مهمترین آنها عبارت اند از: تاریخ کوفه (براقی )؛ تاریخ احمد بن ابی یعقوب (یعقوبی )؛ الحجة علی الذاهب الی کفر ابی طالب (اثر سید فخّاربن معدموسوی ؛ شذورالعقود فی ذکرالنقود (مقریزی )؛ فرق الشیعة نوبختی ؛ شرح دیوان شیخ الابطح ابی طالب ؛ کتاب البلدان (یعقوبی )؛ فهرست و رجال شیخ طوسی ؛ رجال سید بحرالعلوم . او در 1399 در نجف درگذشت (محمّدمهدی بحرالعلوم ، ج 1، مقدمه ، ص 173ـ 177؛ خاقانی ، ج 9، ص 206ـ232؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 8، ص 259)، (برای آگاهی بیشتر از شرح حال دیگر افراد این خاندان رجوع کنید به محمّد مهدی بحرالعلوم ، ج 1، مقدمه ، ص 126ـ193).


منابع :
(1) محمّدمحسن آقا بزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعه ، جزء 1: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر ، جزء 2: الکرام البررة ، مشهد 1404؛
(3) محسن امین ، اعیان الشیعة ، بیروت 1403/1983؛
(4) محمّدبن محمّدتقی بحرالعلوم ، بلغة الفقیه ، چاپ محمدتقی آل بحرالعلوم ؛
(5) محمّدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم ، رجال السید بحرالعلوم : المعروف بالفوائد الرجالیة ، چاپ محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم ، تهران 1363 ش ؛
(6) محمدبن علی حرزالدین ، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء ، قم 1405؛
(7) علی خاقانی ، شعراءالغری ، قم 1408؛
(8) عباس قمی ، فوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة ، قم ( بی تا. ) .

/ محمّدرضا انصاری /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 545
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست