خَضِربن نصر، ابوالعباس اِرْبِلى، ، مفسر و فقيه شافعى قرن پنجم و ششم. محل تولد او دانسته نيست، اما به اربيل (شهرى در عراق، سابقآ اِرْبِل) منسوب است (رجوع کنید به سمعانى، ج 1، ص 105؛ ياقوت حموى، ج 1، ص 186ـ187). ابن‌عساكر (ج 16، ص 449) دربارۀ تاريخ تولد خَضِر، به گفته‌اى از خود او استناد كرده كه سال ولادتش را 478 حدس زده است.

خضر براى تحصيل به بغداد رفت و نزد استادانى چون شمس‌الدين اِلْكيا هَرّاسى* (متوفى 504) و ابوبكر محمدبن احمد شاشى (متوفى 507) فقه آموخت و سپس به اربل بازگشت (ابن‌عساكر، همانجا؛ ابن‌قاضى شهبه، ج 2، ص 9) و مدرسه ربض را تأسيس كرد.

ابومنصور سرفتكين (قائم ‌مقام حاكم اربل) نيز در 533 مدرسۀ قلعه را، به سبب ورود او، تأسيس كرد. خضر تا پايان عمر در اين دو مدرسه به تدريس پرداخت. او را اولين مدرّس اربل دانسته‌اند (ابن‌مستوفى، ج 2، ص 78؛ ابن‌خلّكان، ج 2، ص 237؛ عزاوى، ص 69ـ70). از جمله شاگردان او، عثمان‌بن عيسى هذبانى مارانى (شارح المهذّب) و ابوالقاسم نصربن عقيل ‌بن نصر بودند (ابن‌خلّكان، ج 2، ص 237ـ238؛ صفدى، ج 13، ص 338؛ اسنوى، ج 1، ص 66). خضر پسرى به‌نام نصر داشت كه عالم شافعى بود و تصانيفى در فقه و حديث، چون حجةالوداع، داشت (رجوع کنید به حاجي‌خليفه، ج 1، ص 715؛ بغدادى، ج 2، س 491).

خضر در 567 در اربل درگذشت و در مدرسۀ خود، ربض، به خاك سپرده شد (ابن‌خلّكان، ج 2، ص 238؛ سبكى، ج 7، ص 83؛ ابن ‌قاضى شهبه، ج 2، ص10). پس از او، برادرزاده و شاگردش، ابوالقاسم نصربن عقيل، تدريس در مدرسۀ ربض را برعهده گرفت (ابن‌مستوفى، همانجا؛ اسنوى، ج 1، ص 67).

خضربن نصر را يكى از بزرگان فقه شافعى، عالم به فرايض و علم خلاف، مفسرى توانا و محدّثى ثقه دانسته و زهد و پارسايى او را ستوده‌اند (ابن‌عساكر، همانجا؛ ابن‌خلّكان، ج 2، ص 237؛ اسنوى، ج 1، ص 66).

گفته‌اند خضر آثار بسيارى در تفسير و فقه و حديث تأليف كرده بوده (رجوع کنید به ابن‌خلّكان، همانجا؛ ابن‌قاضى شهبه، ج 2، ص 9)، اما در منابع، فقط به دو اثر وى اشاره شده است: يكى كتابى مشتمل بر 26 خطبه رسول اكرم به همراه سلسلۀ اَسناد آنها؛
و ديگرى، مجموعه احاديثى در فضائل صحابه، بدون ذكر سند (ابن‌عساكر؛
صفدى؛
يافعى، همانجاها).

---

منابع :
(1) ابن‌خلكان؛
(2) ابن‌عساكر، تاريخ مدينة دمشق، چاپ على شيرى، بيروت 1415ـ1421/ 1995ـ2000؛
(3) ابن‌قاضى شهبه، طبقات الشافعية، چاپ حافظ عبدالعليم‌خان، بيروت 1407/1987؛
(4) ابن‌مستوفى، تاريخ اربل، چاپ سامي‌بن سيدخماس صقار، بغداد 1980؛
(5) عبدالرحيم‌بن حسن اسنوى، طبقات الشافعية، چاپ كمال يوسف حوت، بيروت 1407/1987؛
(6) اسماعيل بغدادى، هديةالعارفين، در حاجي‌خليفه؛
(7) حاجي‌خليفه؛
(8) عبدالوهاب‌بن على سُبكى، طبقات الشافعية الكبرى، چاپ محمود محمدطناحى و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964ـ1976؛
(9) سمعانى؛
(10) صفدى؛
(11) عباس عزاوى، اربل فى مختلف العصور، تحقيق محمدعلى قره‌داغى، بغداد 1422/2001؛
(12) عبداللّه‌بن اسعد يافعى، مرآةالجنان و عبرة اليقظان، بيروت 1417/1997؛
(13) ياقوت حموى.

/ مسعود نيكخواه دلشاد /



تاریخ انتشار اینترنتی: 6/9/1387