چَرْخ‌(2) ، علاقه‌داری‌ (تقریباً مطابق‌ با دهستان‌) و شهری‌ قدیمی‌ در ولایت‌ لوگَر در مغرب‌ افغانستان‌. چرخ‌، با 760 كیلومتر مربع‌ وسعت‌ و 108 قریه‌، در جنوب‌ ولایت‌ لوگر قرار دارد و از شمال‌ و مشرق‌ به‌ پُل‌ عَلَم‌ در همان‌ ولایت‌، از جنوب‌شرقی‌ به‌ زَرْمَت‌ در ولایت‌ پَكتیا *، از جنوب‌ به‌ جَغْتو در ولایت‌ غَزْنِی‌ *و از مغرب‌ به‌ نِرخ‌ در ولایت‌ وَرْدَك‌ محدود می‌شود (دولت‌آبادی‌، 1371 ش‌، ص‌ 123). چرخ‌ دارای‌ آب‌ و هوای‌ معتدل‌ است‌. كوههای‌ بسیاری‌ در آن‌ هست‌، از جمله‌ قرین‌، هوكام‌ و خَرپِچَك‌. كتلهایی‌ مانند مولینا و كبوترخانه‌ دارد (آریانا، ذیل‌ مادّه‌). زمینهای‌ چرخ‌ با ریزابه اصلی‌ رود لوگر، كه‌ از كتل‌ مولینا سرچشمه‌ می‌گیرد، آبیاری‌ می‌شود(همانجا؛ برای‌ اطلاع‌ بیشتر در باره رود لوگر رجوع کنید به <فرهنگ‌ جغرافیای‌ تاریخی‌ و سیاسی‌ افغانستان‌>، ج‌ 6، ص‌ 507).

اقوام‌ تاجیك‌ و قبایل‌ بَخْتَك‌، اَیومِبگ‌، مُحْروم‌بگ‌ و زَی‌حیدر در آن‌ به‌ سر می‌برند( د.ایرانیكا، ذیل‌ مادّه‌). در سرشماری‌ 1369 ش‌، جمعیت‌ آن‌ 998 ، 33 تن‌ بوده‌ كه‌ در آن‌ سال‌ بیشترین‌ جمعیت‌ را در استان‌ لوگر داشته‌ است‌ (دولت‌آبادی‌، 1376 ش‌، ص‌ 62). اهالی‌ آن‌ به‌ فارسی‌ دری‌ گفتگو می‌كنند (رجوع کنید به همو، 1371 ش‌، همانجا).

شهر چرخ‌، مركز علاقه‌داری‌ چرخ‌، در ارتفاع‌ حدود 000 ، 2 متری‌، در حدود 25 كیلومتری‌ جنوب‌ شهر بَرَه‌كی‌ (مركز استان‌ لوگر) و حدود 110 كیلومتری‌ جنوب‌غربی‌ شهر كابل‌، در دره چرخ‌ و در جنوب‌ استان‌، واقع‌ شده‌ است‌. شاخه اصلی‌ رود لوگر در میان‌ شهر جریان‌ دارد. راه‌ قدیمی‌غزنی‌ ـ كابل‌ ــ كه‌ از چرخ‌ و دره لوگر می‌گذرد ــ از همین‌ طریق‌ به‌ بره‌كی‌ و شهرهای‌ كُلَنْگار، محمد آغه‌ و چار آسیاب‌ و كابل‌ می‌رسد (رجوع کنید به < فرهنگ‌ جغرافیای‌ تاریخی‌ و سیاسی‌ افغانستان‌ >، ج‌ 6، ص‌ 508؛ د.ایرانیكا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به نقشه راهنمای‌ افغانستان‌ ). شهر چرخ‌ در گذشته‌ یكی‌ از مكانهای‌ مهم‌ صوفیه‌ بود و یعقوب‌ چرخی‌، از شخصیتهای‌ برجسته سلسله نقشبندیه‌، به‌ این‌ شهر منسوب‌ است‌. مولانا نظام‌الدین‌ خاموش‌ (متوفی‌ 860) و خواجه‌ حسن‌ عطار (متوفی‌ 826، فرزند علاءالدین‌ محمد بخاری‌*) از دیگر بزرگان‌ منسوب‌ به‌ چرخ‌ هستند (معصوم‌ علیشاه‌، ج‌ 3، ص‌ 62).

آثار قدیمی‌ این‌ شهر عبارت‌اند از: آرامگاه‌ نیاكان‌ یعقوب‌ چرخی‌ كه‌ از زیارتگاههای‌ مشهور شهر است‌ (همانجا؛ فیض‌ محمد، ج‌ 2، ص‌ 240، پانویس‌ 1؛ نیز رجوع کنید به چرخی‌*، یعقوب‌)؛ قلعه‌ای‌ مشهور به‌ قلعه‌ نو، متعلق‌ به‌ حدود چهار قرن‌ پیش‌؛ مسجدی‌ قدیمی‌ با محراب‌ چوبی كنده‌كاری‌ شده‌ و كتیبه‌هایی‌ به‌ خط‌ كوفی‌ متعلق‌ به‌ دوره غزنویان‌ ( آریانا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به د. ایرانیكا، همانجا).

پیشینه‌. ظاهراً نام‌ شهر همان‌ كلمه فارسی‌ چرخ‌ است‌ (رجوع کنید به د. ایرانیكا، همانجا) و در برخی‌ منابع‌ به‌ صورت‌ جَرْخ‌ هم‌ ضبط‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به ابن‌بطوطه‌، ج‌ 1، ص‌ 398). در 366، حوالی‌ چرخ‌ نبردگاه‌ سبكتگین‌ و كابلشاه‌ بوده‌ است‌ (منهاج‌ سراج‌، ج‌ 1، ص‌ 227). در اوایل‌ سده هشتم‌، ابن‌بطوطه‌ (همانجا) آنجا را قریه‌ای‌ بزرگ‌ با باغهای‌ فراوان‌ و میوه‌های‌ نیكو وصف‌ كرده‌ است‌ كه‌ نماز جمعه‌ در آن‌ شهر برگزار می‌شد.

در هنگام‌ حمله انگلیسیها به‌ افغانستان‌، معروف‌ به‌ دومین‌ جنگ‌ افغان‌ (1297ـ 1298/ 1880ـ1881)، برخی‌ از سران‌ و حكام‌ چرخی‌، نقش‌ مهمی‌ در نبرد با قوای‌ انگلیسی‌ داشتند (رجوع کنید به ایوانس‌، ص‌ 73، 81). در 1298/1880، نیروهای‌ انگلیسی‌ در چرخ‌ حضور داشتند ( < فرهنگ‌ جغرافیای‌ تاریخی‌ و سیاسی‌ افغانستان‌ >، ج‌ 6، ص‌ 519). در این‌ زمان‌ در دره چرخ‌ هزار خانوار تاجیكی‌ ساكن‌ بودند (همان‌، ج‌ 6، ص‌ 133).

با ورود قوای‌ شوروی‌ به‌ افغانستان‌ در 1356 ش‌/1997، و نیز در حوادث‌ بعدی‌، به‌ویژه‌ در زمان‌ سلطه طالبان‌، اهالی‌ ولایت‌ لوگر و به‌ تبع‌ آن‌ چرخ‌ برضد نیروهای‌ روسی‌، و طالبان‌ قیام‌ كردند (حق‌شناس‌، ص‌ 391؛
امامی‌، ص‌ 79؛
گاهشمار رویدادهای‌ افغانستان‌ در سال‌ 1374، ص‌ 290ـ291). جمعیت‌ آن‌ بنابر آمار 1358 ش‌، بالغ‌ بر 600 ، 34 تن‌ بود (رجوع کنید به د. ایرانیكا، همانجا). در اواسط‌ سده چهاردهم‌/ بیستم‌، چرخ‌ دارای‌ 63 آبادی‌ و صنایع ‌دستی‌ چوبی‌ ساخت‌ تاجیكها بود و در باره كشاورزی‌ دیمی‌ و آبی‌، باغداری‌ و دامداری‌ آنجا گزارشی‌ در دست‌ است‌ (رجوع کنید به <فرهنگ‌ جغرافیای‌ تاریخی‌ و سیاسی‌ افغانستان‌>، ج‌ 6، ص‌ 133، 511 ـ519).

---

منابع‌:
(1) آریانا دائره المعارف‌، كابل‌: انجمن‌ دائرهالمعارف‌ افغانستان‌، 1328ـ 1348 ش‌؛
(2) ابن ‌بطوطه‌، رحله ابن‌بطوطه، چاپ‌ محمد عبدالمنعم‌ عریان‌، بیروت‌ 1407/1987؛
(3) اطلس‌ عمومی‌ و مصور افغانستان، تهران‌: سحاب‌، 1366 ش‌؛
(4) حسام‌الدین‌ امامی‌، افغانستان‌ و ظهور طالبان، تهران‌ 1378 ش‌؛
(5) ش‌ . ن‌ . حق‌شناس‌، دسایس‌ و جنایات‌ روس‌ در افغانستان‌: از امیر دوست‌ محمدخان‌ تا ببرك‌، تهران‌ 1363 ش‌؛
(6) بصیراحمد دولت‌آبادی‌، شناسنامه افغانستان‌، قم‌ 1371 ش‌؛
(7) همو، «ناگفته‌هایی‌ در باره تقسیمات‌ اداری‌ و كشوری‌ در افغانستان‌»، سراج‌، ش‌ 13 و 14 (پاییز و زمستان‌ 1376)؛
(8) فیض‌ محمد، سراج‌التواریخ‌، تهران‌ 1372 ش‌؛
(9) گاهشمار رویدادهای‌ افغانستان‌ در سال‌ 1374، به‌ كوشش‌ هرمز مقصودی‌، تهران‌: وزارت‌ امورخارجه‌، ستاد پشتیبانی‌ افغانستان‌، 1376 ش‌؛
(10) محمدمعصوم‌بن‌ زین‌العابدین‌ معصوم‌ علیشاه‌، طرائق‌ الحقائق‌، چاپ‌ محمدجعفر محجوب‌، تهران‌ 1339ـ 1345 ش‌؛
(11) عثمان‌بن‌ محمد منهاج‌ سراج‌، طبقات‌ ناصری‌، یا، تاریخ‌ ایران‌ و اسلام‌ ، چاپ‌ عبدالحی‌ حبیبی‌، تهران‌ 1363 ش‌؛
(12) نقشه راهنمای‌ افغانستان، مقیاس‌ 000 ، 600 ، 1:1، تهران‌: گیتاشناسی‌، 1994؛


(13) EIr . s. v. "Čark" (by Daniel Balland);
(14) Martin Ewans, Afghanistan: a short history of its people and politics , New York 2002;
(15) Historical and political gazetteer of Afghanistan , ed. Ludwig W. Adamec, vol. 6: Kabul and southeastern Afghanistan , Graz 1985;
(16) The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985.

/ معصومه‌ بادنج‌ /