چپ و چپگرایی در افریقای‌ مسلمان‌ غیرعرب‌ ، چپ‌ در افریقا به‌تدریج‌ و پس‌ از جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ در پرتو مبارزه‌ با استعمار رایج‌ شد. در این‌ زمان‌ برخی‌ از نخبگان‌ و روشنفكران‌ افریقایی‌ در جستجوی‌ باور و اندیشه‌ای‌ بودند كه‌ بتوانند بر مبنای‌ آن‌ اختلافات‌ داخلی‌ را كاهش‌ دهند و مردم‌ را علیه‌ استعمار بسیج‌ كنند؛ از این‌رو، اندیشه چپ‌ به‌ عنوان‌ ایدئولوژی‌ مبارزه‌ با استعمار در میان‌ افریقاییان‌ مقیم‌ اروپا گسترش‌ یافت‌ و آنان‌، پس‌ از بازگشت‌ به‌ وطن‌، به‌ تبلیغ‌ آن‌ پرداختند (دیویدسون، ص‌ 523 ـ536؛ درتیام‌ و مولیرا، ص‌ 801). از سوی‌ دیگر، چون‌ افریقا تحت‌ سلطه كشورهای‌ استعمارگر غربی‌ بود، به‌تدریج‌ پس‌ از آغاز جنگ‌ سرد، دامنه رقابتهای‌ شرق‌ و غرب‌ به‌ قاره افریقا نیز گسترش‌ یافت‌ و دولت‌ شوروی‌ خود را حامی‌ مردم‌ و هویت‌ افریقایی‌ و دشمن‌ استعمار معرفی‌ كرد. بدین‌ ترتیب‌، از 1325 تا 1343 ش‌/ 1946ـ1964، 31 كشور افریقایی‌ با حمایت‌ گسترده بلوك‌ شرق‌ و در پرتو مبارزات‌ جنبشهایی‌ كه‌ بسیاری‌ از آنان‌ چپ‌گرا بودند، به‌ استقلال‌ رسیدند (درتیام‌ و مولیرا، ص‌ 798، 800 ـ803؛ دخانیاتی‌، ص‌ 282). معدودی‌ از رهبران‌ افریقا، روشهای‌ متناسب‌ سرمایه‌داری‌ و لیبرالیسم‌ را برای‌ كاهش‌ فقر و وابستگی‌ به‌ غرب‌ در نظر داشتند. این‌ روشها، ایدئولوژی‌ استعمارگران‌ بود و همچنان‌ جهان‌بینی‌ نظام‌ بین‌المللی‌ای‌ را دنبال‌ می‌كرد كه‌ به‌ تضعیف‌ اقتصاد افریقا ادامه‌ می‌داد (تامسون، ص‌ 38؛ كوك‌ كرافت، ص‌ 151ـ152).

از سوی‌ دیگر، برخی‌ از رهبران‌ افریقایی‌ كوشیدند بین‌ سوسیالیسم‌ و اندیشه‌های‌ چپ‌، كه‌ در جوامع‌ غربی‌ و در خارج‌ از افریقا نظریه‌پردازی‌ شده‌ بودند، و شرایط‌ ویژه جامعه افریقایی‌ پیوند ایجاد نمایند. بر این‌ اساس‌، برخی‌ از آنان‌ بر این‌ باور بودند كه‌ در جوامع‌ افریقایی‌، برخی‌ اَشكال‌ سوسیالیسم‌ (مانند مالكیت‌ اشتراكی‌ زمین‌ در روستاها و نوعی‌ همكاری‌ تعاونی‌ در جوامع‌ روستایی‌) وجود دارد، اما وضع‌ افریقا با اروپا، كه‌ مبنای‌ نظریه‌پردازی‌ ماركس‌ و انگلس‌ قرار گرفته‌، متفاوت‌ است‌. آنان‌ به‌ نوعی‌ سوسیالیسم‌ افریقایی‌ باور داشتند كه‌ بتواند میان‌ ارزشهای‌ سنّتی‌ و اندیشه‌های‌ نو پیوند ایجاد كند؛ سوسیالیسمی‌ كه‌ به‌ توسعه‌ و پیشرفت‌ و كاهش‌ فقر و افزایش‌ رفاه‌ اجتماعی‌ و احترام‌ فردی‌ منجر شود (رجوع کنید به اسمیت، ص‌ 219ـ220؛ آده‌دجی، ص‌ 397ـ 398؛ تامسون‌، ص‌ 51). از جمله‌ این‌ رهبران‌ افریقایی‌، احمد سكوتره‌ (رئیس‌جمهوری‌ گینه‌)، سدار سنگور (رئیس‌جمهوری‌ سنگال‌)، جولیوس‌ نایره‌ره‌ (رئیس ‌جمهوری تانزانیا) و قوام‌ نكرومه‌ (رئیس‌جمهوری‌ غنا) بودند (رجوع کنید به بابو، ص‌ 55؛ تامسون‌، ص‌ 38ـ39؛ براگینسكی‌، ص‌ 274؛ الهی‌، ص‌ 313؛ آده‌دجی‌، ص‌ 398).

در نیجریه‌ در سالهای‌ 1331 تا 1334 ش‌/ 1952ـ1955، شمار احزاب‌ چپ‌ افزایش‌ یافت‌، اما پس‌ از استقلال‌ این‌ كشور در 1339 ش‌/ 1960، به‌سبب‌ تفاوت‌ مشی‌ دولتمردان‌ و عدم‌ حمایت‌ سیاسی‌ و مالی‌ از آنان‌،شمار احزاب‌ چپ‌گرا به‌ دو حزب‌ پویایی‌ نیجریه‌ و اتحادیه مترقی‌ نیروهای‌ شمال‌ تقلیل‌ یافت‌ و در 1343 ش‌/1964 شورای‌ ملی‌ نیجریه‌ و كامرون، به‌ عنوان حزب‌ حاكم‌، نوعی‌ از سوسیالیسم‌ را به‌ نام‌ سوسیالیسم‌ عمل‌گرای‌ افریقایی‌ عرضه‌ كرد (آماكری، ص 5، 41ـ42، 46، 52؛ كی‌زربو و همكاران‌، ص‌ 459؛ آدامولكن، ص‌ 57ـ 58). دیگر احزاب‌ چپ‌گرایی‌ كه‌ پس‌ از استقلال‌ به‌ عنوان‌ حزب‌ حاكم‌ فعالیت‌ می‌كردند، عبارت‌ بودند از: حزب‌ افریقایی‌ برای‌ استقلال‌ گینه بیسائو (تاریخ‌ استقلال‌: شهریور 1352/ سپتامبر 1973)، حزب‌ ائتلاف‌ خلق‌ در غنا (تاریخ‌ استقلال‌: 1343 ش‌/1964) و حزب‌ اتحاد ترقی‌خواه‌ سنگال‌ (تاریخ‌ استقلال‌: 1339 ش‌/ 1960؛ رجوع کنید به سورت‌ كنل‌ و باهن، ص‌ 175ـ176، 187؛ كی‌زربو و همكاران‌، ص‌ 472ـ475، 483؛ كوك‌، ص‌ 163). همچنین‌ در كشور مالی‌، از 1338 ش‌/ 1959 از الگوهای‌ چپ‌ برای‌ اداره كشور استفاده‌ شد (رجوع کنید به احمدی‌ نوحدانی‌، ص‌ 142، 145ـ146،320؛ كوك‌، ص‌ 224). چپ‌ و سوسیالیسم‌ افریقایی‌ از حل‌ مشكلات‌ جوامع‌ افریقایی‌ ناتوان‌ بود؛ ازاین‌رو، از حملات‌ منتقدان‌ در امان‌ نماند. برخی‌ ناموفقی‌ آن‌ را به‌سبب‌ پیروی‌ نكردن‌ از ماركسیسم‌ كلاسیك‌ دانسته‌ و برخی‌، آن‌ را فقط‌ ابزاری‌ برای‌ سركوب‌ و محدود كردن‌ آزادیهای‌ مدنی‌ معرفی‌ كرده‌اند (تامسون‌، ص‌ 39ـ40). پس‌ از فروپاشی‌ اتحاد جماهیر شوروی‌، اندیشه چپ‌ در افریقا جای‌ خود را به‌ الگوهای‌ لیبرالیستی‌ داده‌ است‌ (كی‌زربو و همكاران‌، ص‌ 486، 489).

---

منابع‌:
(1) سیروس‌ احمدی‌ نوحدانی‌، فرهنگ‌ و تمدن‌ كشور مالی‌، مشهد 1384 ش‌؛
(2) ویلیام‌ اجت‌ اسمیت‌، نیه‌رره، ترجمه عبداللّه‌ گله‌داری‌، تهران‌ 1355 ش‌؛
(3) حسین‌ الهی‌، تاریخ‌ آفریقا، [تهران‌( 1368 ش‌؛
4- م‌. براگینسكی‌،بیداری‌ آفریقا: بررسی‌ جنبش‌های‌ آزادیبخش‌ ملی‌ در آفریقای استعماری‌ ، ترجمه ج‌. علوی‌نیا و ا.ح‌. رضوانی‌، )تهران‌( 1352 ش‌؛
(5) علی‌ دخانیاتی‌، تاریخ‌ افریقا،)تهران‌: توكا، بی‌تا]؛
(6) بزیل‌ دیویدسون‌، افریقا: تاریخ‌ یك‌ قاره، ترجمه هرمز ریاحی‌ و فرشته‌ مولوی‌، تهران‌ 1369 ش‌؛
(7) ژوزف‌ كوك‌، مسلمانان‌ افریقا، ترجمه اسداللّه‌ علوی‌، مشهد 1373 ش‌؛
(8) لارنس‌ كوك‌ كرافت‌، راه‌ افریقا: سفری‌ از گذشته‌ تا امروز، ترجمه خسرو قدیری‌، تهران‌ 1372 ش‌؛


(9) Ladipo Adamolikun, Politics and administration in Nigeria , Ibadan 1986;
(10) Adebayo Adedeji, "Comparative strategies of economic decolonization in Africa", in General history of Africa , vol.8, ed. Ali A. Mazrui, Heinemann, Calif.: Unesco, 1993;
(11) A.A. Amakiri, The left in Nigerian politics , Ilupeju, Lagos 1998;
(12) Abdul Rahman Mohamed Babu, African socialism, or, socialist Africa ?, Dar es Salaam 1981;
(13) Iba Der Thiam and James Mulira, "Africa and the socialist countries", in General history of Africa , ibid;
(14) Joseph Ki-Zerbo, Ali A. Mazrui, and Christophe Wondji, "Nation-building and changing political values", in ibid;
(15) Jean Suret-Canale and Albert Adu Boahen, "West Africa 1945-60", in ibid;
(16) Alex Thomson, An introduction to African politics , London 2004.

/ محمدرضا شكیبا /