چپ و چپگرایی در تركیه‌ ، هم‌زمان‌ با انعكاس‌ اخبار انقلابهای‌ اروپا در اواخر سده سیزدهم‌/ نیمه دوم‌ سده نوزدهم‌، بحث‌ در باره جریانهای‌ چپ‌ و سوسیالیسم‌، به‌طور محدود، در مطبوعات‌ عثمانی‌ مطرح‌ می‌گردید (آق‌دره‌ و قره‌دنیز، ج‌ 1، ص‌ 15ـ16). حوادث‌ كمون‌ پاریس‌ در 1288/1871، در مطبوعات‌ عثمانی‌ انعكاس‌ وسیعی‌ یافت‌ و حتی‌ برخی‌ به‌ جانب‌داری‌ از كمون‌ و برخی‌ به‌ مخالفت‌ با آن‌ برخاستند، چنان‌كه‌ روزنامه نوعثمانی عبرت‌ (رجوع کنید به جراید *، بخش‌ 3: قلمرو عثمانی‌) در باره كمون‌ پاریس‌ و طرفداری‌ برخی‌ از نوعثمانیان‌ * چون‌ رشاد و نوری‌بیگ‌، كه‌ در سنگرهای‌ كمون‌ شانه‌ به‌ شانه جمهوری‌خواهان‌ جنگیده‌ بودند، و نیز نامق‌ كمال‌ *، مطالبی‌ درج‌ كرد. در دهه‌های‌ پیش‌ از اعلان‌ مشروطیت‌ دوم‌ (جمادی‌الا´خره 1326)، مطالب‌ بسیاری‌ در تمجید یا تقبیح‌ سوسیالیسم‌ و بین‌الملل‌ اول‌ كارگران‌ (1864ـ1872) در مطبوعات‌ عثمانی‌ به‌چاپ‌ رسید كه‌ تأثیر آنها از قشر محدودی‌ از روشنفكران‌ عثمانی‌، به‌ویژه‌ اتباع‌ غیرمسلمان‌ آن‌، فراتر نمی‌رفت‌ (ماردین، ص‌ 68؛ آق‌دره‌ و قره‌دنیز، ج‌ 1، ص‌ 17؛ تونچای‌، ص‌ 23ـ26). شمس‌الدین‌ سامی‌ در مقاله «سوسیالیسم‌ ـ اشتراك‌ اموال‌»، كه‌ در 9 جمادی‌الا´خره 1295 در روزنامه ترجمان‌ شرق‌ به‌چاپ‌ رساند (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌ 25ـ26)، نوشت‌ سوسیالیسم‌ رهاننده انسانها و تأمین‌كننده رفاه‌ و سعادت‌ و مساوات‌ و عدالت‌ و بهره‌مندی‌ شایسته همگان‌ از نعمتهای‌ طبیعی‌ است‌ (آق‌دره‌ و قره‌دنیز، ج‌ 1، ص‌ 16).

اگرچه‌ به‌ وجود برخی‌ محافل‌ چپ‌، به‌ویژه‌ در بین‌ اتباع‌ غیرمسلمان‌ دولت‌ عثمانی‌، در اوایل‌ اعلان‌ مشروطیت‌ اشاره‌ شده‌، اما نخستین‌ تشكیلات‌ سیاسی‌ چپِ شناخته‌ شده‌ در عثمانی‌، حزب‌ سوسیالیست‌ عثمانی‌ (عثمانلی‌ سوسیالیست‌ فرقه‌سی‌) است‌ كه‌ در 1328 تشكیل‌ گردید. حسین‌ حلمی‌ (رهبر حزب‌ و صاحب‌ امتیاز مجله اشتراك‌ ) و بهاء توفیق‌ (نظریه‌پرداز حزب‌) از بنیان‌گذاران‌ آن‌ بودند. افزون‌ بر اشتراك‌ ، كه‌ ترجمان‌ اصلی‌ حزب‌ بود و كارگران‌ را به‌ قیام‌ بر ضد حكومت‌ فرامی‌خواند، روزنامه‌های‌ سوسیالیست‌، معاهده و انسانیت هم‌ از ترجمانهای‌ آن‌ به ‌شمار می‌رفتند. حزب‌ در مجلس‌ مبعوثان‌ نماینده‌ نداشت‌ و از تشكیلات‌ منسجم‌ و شبكه‌ای‌ سراسری‌ در كشور محروم‌ بود، اما دارای‌ شعبه‌ای‌ در پاریس‌ بود كه‌ البته‌ پیوند سازمانی‌ و آرمانی‌ چندانی‌ با آن‌ نداشت‌. حزب‌ سوسیالیست‌ عثمانی‌ با آنكه‌ به‌ بین‌الملل‌ دوم‌ سوسیالیستی‌ (1889ـ1916) وابسته‌ بود، از نظر ساختار و ایدئولوژی‌، یك‌ حزب‌ سوسیالیست‌ تمام‌عیار به ‌شمار نمی‌آمد و بنابر نظری‌، در تاریخ‌ جنبش‌ سوسیالیستی‌ در عثمانی‌، سهم‌ اندكی‌ داشت‌ و آگاهی‌ رهبران‌ آن‌، به‌ویژه‌ حسین‌ حلمی‌ ــ كه‌ به‌سبب‌ انتشار مجله اشتراك‌ به‌ حلمی‌ اشتراكچی‌ شهرت‌ داشت‌ ــ از سوسیالیسم‌، در سطح‌ نازلی‌ بود (رجوع کنید به تونایا، ج‌ 1، ص‌ 247ـ 255). حلمی‌ بر توافق‌ سوسیالیسم‌ و اسلام‌ تأكید می‌كرد (رجوع کنید به آق‌دره‌ و قره‌دنیز، ج‌ 1، ص‌ 26). سرانجام‌، حزب‌ سوسیالیست‌ عثمانی‌ سه‌ سال‌ پس‌ از تشكیل‌، به‌ دستور حكومت‌ اتحاد و ترقی‌، منحل‌ و مجله اشتراك‌ توقیف‌ شد و حلمی‌ و چند تن‌ از دیگر سران‌ حزب‌ تبعید گردیدند. برخی‌ فعالان‌ حزب‌ نیز، به‌ اتهام‌ شركت‌ در قتل‌ محمود شوكت‌پاشای‌ صدراعظم‌ در 1331، به‌ اعدام‌ محكوم‌ شدند (تونچای‌، ص‌ 39، 66).

پس‌ از دوره آزادی‌ نسبی‌ فعالیت‌ حزبی‌ در عثمانی‌ (از 1326 تا 1331)، در دوره حاكمیت‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌ (1331ـ 1336)، هیچ‌ حزب‌ دیگری‌ امكان‌ فعالیت‌ علنی‌ پیدا نكرد ( < دایره المعارف‌ جمهوریت‌ >، ج‌ 1، ص‌ 64). پس‌ از برافتادن‌ حكومت‌ اتحاد و ترقی‌ و در اوضاع‌ و احوال‌ آشفته دوره «متاركه‌»، از اوایل‌ صفر 1337 و به‌ویژه‌ پس‌ از آغاز جنگ‌ رهایی‌ ملی‌ در آناطولی‌ (از 1337 تا 1341)، چند حزب‌ سیاسی‌ با گرایشهای‌ چپ‌ سربرآوردند (رجوع کنید به اونسال‌، ص‌ 27)، از جمله‌ جمعیت‌ نیمه‌مخفی‌ ـ نیمه‌علنی‌ یشیل‌ اردو (اردوی‌ سبز) كه‌ مدعی‌ تطبیق‌ اسلام‌ و بولشویسم‌ بود (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌130ـ 144). این‌ جمعیت‌، نجات‌ آسیا از استیلای‌ امپریالیسم‌ اروپا را هدف‌ خود اعلام‌ كرده‌ بود. در آغاز، مصطفی‌ كمال‌پاشا مناسبات‌ خوبی‌ با یشیل‌ اردو داشت‌، اما حدود شش‌ ماه‌ پس‌ از تشكیل‌ آن‌، بعد از آنكه‌ نظامی چپ‌گرایی‌ به‌ نام‌ چركس‌ ادهم‌ به‌ آن‌ پیوست‌، فراكسیون‌ جمعیت‌ در مجلس‌ حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌، تحت‌ فشار حكومت‌ آنكارا آن‌ را منحل‌ كرد (گوك‌آی، ص‌130ـ131). هم‌زمان‌ با انحلال‌ جمعیت‌ مذكور، حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ (تركیه‌ قومونیست‌ فرقه‌ سی‌)، كه‌ به‌ حزب‌ كمونیست‌ علنی‌ تركیه‌ معروف‌ شد، تشكیل‌ گردید، اما پس‌ از مدتی‌ منحل‌ شد و گروهی‌ از چپها نیز، به‌ اتهام‌ ارتباط‌ با چركس‌ ادهم‌ در 1339 دستگیر شدند (رجوع کنید به همان‌، ص‌ 133ـ134).

در دوره یاد شده‌، از سه‌ حزب‌ كمونیست‌ دیگر (تا حدودی‌ مرتبط‌ باهم‌) به‌این‌ ترتیب‌ نام‌ برده‌ شده‌ است‌: 1) حزب‌ ( سرّی‌ ) كمونیست‌ تركیه‌ ( ( خفی‌ ) تركیه‌ قومونیست‌ پارتیسی‌)، 2) حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌، 3) حزب‌ اشتراكیون‌ خلق‌ تركیه‌ (تركیه‌ خلق‌ اشتراكیون‌ فرقه‌سی‌). حزب‌ (سرّی‌) كمونیست‌ تركیه‌ تحت‌ تأثیر چپهای‌ فرستاده‌ شده‌ از شوروی‌، در اواخر 1338/ اوایل‌ تابستان‌ 1920 تشكیل‌ گردید و شاخه آناطولی‌ حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ به‌شمار می‌آمد كه‌ در شوروی‌ به‌ رهبری‌ مصطفی‌ صبحی‌ تشكیل‌ شد (تونچای‌، ص‌ 177). حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ از اواخر 1336/ اواسط‌ 1918 به‌ بعد، با فعالیتهای‌ تبلیغاتی‌ بین‌ دهها هزار اسیر جنگی‌ و نیز كارگران‌ و مهاجران‌ ترك‌ پراكنده‌ در مناطق‌ مختلف‌ روسیه‌ به‌تدریج‌ شكل‌ گرفت‌ (رجوع کنید به پرسیتس‌، ص‌90ـ97) و پس‌ از قرار گرفتن‌ مصطفی‌ صبحی‌ (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌ 192 به‌ بعد) در رأس‌ آن‌ در باكو (1338/1920)، بزرگ‌ترین‌ حزب‌ چپ‌ تركیه‌ شد، اما هرگز حكومت‌ آنكارا آن‌ را به‌ رسمیت‌ نشناخت‌ (همان‌، ص‌ 225ـ242؛ اونسال‌، ص‌ 28). نظامنامه هر دو حزب‌ بر اساس‌ مرامنامه‌ و نظامنامه حزب‌ كمونیست‌ روسیه‌ تنطیم‌ شده‌ بود. این‌ دو حزب‌ ضمن‌ آنكه‌ می‌كوشیدند اعتماد مصطفی‌ كمال‌پاشا را، كه‌ هدف‌ اصلی‌اش‌ كسب‌ استقلال‌ ملی‌ بود، جلب‌ كنند، پنهانی‌ در پی‌ راه‌ انداختن‌ انقلابی‌ بولشویكی‌ در تركیه‌ بودند (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌ 177ـ185؛ پرسیتس‌، ص‌ 91، 94ـ97). مصطفی‌ كمال‌پاشا هم‌ با آنكه‌ كم‌وبیش‌ از اهداف‌ آنها آگاهی‌ داشت‌ و از گسترش‌ تشكیلات‌ چپِ وابسته‌ به‌ شوروی‌ نگران‌ بود (گوك‌آی‌، ص‌ 132)، در ابتدا به‌ منظور جلب‌ پشتیبانی‌ دولت‌ شوروی‌ حضور این‌ احزاب‌ را در آناطولی‌ تحمل‌ كرد، چنان‌كه‌ حكومت‌ آنكارا برنامه‌ و نظامنامه حزب‌ اشتراكیون‌ خلق‌ تركیه‌ را ــ كه‌ بخش‌ علنی‌ حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ به‌شمار می‌آمد و دست‌كم‌ سه‌ تن‌ از نمایندگان‌ مجلس‌ تركیه‌ از بنیان‌گذارانش‌ بودند ــ به‌رسمیت‌ شناخت‌ و حزب‌ مورد بحث‌ در 1339/ اواخر پاییز 1920 اعلان‌ موجودیت‌ كرد (تونچای‌، ص‌ 185) و پس‌ از آن‌، حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ با همین‌ نام‌ به‌ فعالیت‌ خود به‌ صورت‌ علنی‌ ادامه‌ داد (اونسال‌، همانجا). این‌ تشكیلات‌ چپ‌، با در نظر گرفتن‌ واقعیتهای‌ جامعه تركیه‌، از برخی‌ اصول‌ نظری‌ كمونیسم‌ صرف‌نظر كرد و همچون‌ یشیل‌ اردو، برخی‌ اصول‌ اسلامی‌ را در برنامه خود گنجاند و به‌ویژه‌ در سر مقاله شماره نخست‌ نشریه اَمَك‌ (زحمت‌؛ مورخ‌ 6 جمادی‌الاولی‌ 1313/ 16 ژانویه 1921)، ضمن‌ بررسی‌ اصول‌ كمونیسم‌، بر تضاد نداشتن‌ آنها با قرآن‌ تأكید ورزید (تونچای‌، ص‌ 186ـ189).

در 1339/1920، صبحی‌ پس‌ از مكاتباتی‌ با مجلس‌ تركیه‌ و شخص‌ مصطفی‌ كمال‌پاشا برای‌ انتقال‌ مركز فعالیت‌ حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ به‌ آناطولی‌، همراه‌ هیئتی‌ پانزده‌ نفری‌ از فعالان‌ حزب‌، به‌ قارْص‌ رفت‌. آنان‌ پس‌ از مواجه‌ شدن‌ با توطئه‌های‌ عناصری‌ از وابستگان‌ حكومت‌،در راه‌ بازگشت‌ به‌ شوروی‌ در اواخر فروردین‌ 1300/ آوریل‌ 1921 در دریای‌ سیاه‌ كشته‌ شدند (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌ 225ـ242؛ اونسال‌، همانجا؛ گوك‌آی‌، ص‌ 134ـ136). پس‌ از كشته‌ شدن‌ صبحی‌ و همراهانش‌، حزب‌ اشتراكیون‌ تركیه‌ نیز منحل‌ گردید و بسیاری‌ از رهبران‌ و فعالانش‌ به‌حبسهای‌ طولانی‌ محكوم‌ شدند. در تابستان‌ 1301/1922، هر دو حزب‌ اشتراكیون‌ و كمونیست‌ تركیه‌ غیرقانونی‌ اعلام‌ شدند و فعالیت‌ حزب‌ كمونیست‌ از آن‌ پس‌ به‌ استانبول‌محدود گردید ( < دایره المعارف‌ جمهوریت‌ >،ج1، ص‌ 65). با این‌همه‌، در مناسبات‌ حكومتهای‌ آنكارا و شوروی‌، اخلال‌ چندانی‌ ایجاد نشد (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌ 242ـ257؛ گوك‌آی‌، ص‌ 136).

در همان‌ دوره‌ای‌ كه‌ احزاب‌ مذكور و چند گروه‌ چپ‌ دیگر در آناطولی‌ درگیر نبرد بودند، چند تشكیلات‌ سیاسی‌ چپ‌ در استانبول‌، در دوره متاركه‌ و زمانی‌كه‌ استانبول‌ در اشغال‌ نیروهای‌ متفقین‌ بود، به‌ فعالیت‌ پرداختند، كه‌ اهم‌ آنها عبارت‌ بودند از: 1) حزب‌ سوسیالیست‌ تركیه‌ (تركیه‌ سوسیالیست‌ فرقه‌سی‌)، كه‌ پس‌ از بازگشت‌ حسین‌ حلمی‌ اشتراكچی‌ به‌ استانبول‌، در جمادی‌الاولی‌ 1337/ فوریه 1919 تشكیل‌ گردید و براساس‌ مادّه نخست‌ اساسنامه آن‌، حلمی‌ بنیان‌گذار و رهبر دائم‌ آن‌، و این‌ حزب‌ درحقیقت‌ جانشین‌ حزب‌ سوسیالیست‌ عثمانی‌ بود. با كناره‌ گرفتن‌ پیاپی‌ گروههای‌ مختلف‌ از حزب‌ سوسیالیست‌ تركیه‌، در اواسط‌ 1301 ش‌/1922 فقط‌ نامی‌ از آن‌ مانده‌ بود و با قتل‌ اسرارآمیز حلمی‌ در 1302 ش‌/1923،این‌ حزب‌ از بین ‌رفت‌ (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌70ـ83). 2) حزب‌ سوسیال‌ دموكرات‌ (سوسیال‌ دموكرات‌ فرقه ‌سی‌)، كه‌ با هدف‌ بهبود بخشیدن‌ به‌ زندگی‌ كارگران‌، در اوایل‌ 1337/اواخر 1918 تشكیل‌ شد و در تابستان‌ 1301 ش‌/1922 به‌ همان‌ سرنوشت‌ حزب‌ سوسیالیست‌ تركیه‌ گرفتار آمد (رجوع کنید به تونایا، ج‌ 2، ص‌ 237ـ241؛ تونچای‌، ص‌ 84 ـ89). 3) حزب‌ سوسیالیست‌ كارگر و دهقان‌ تركیه‌ (تركیه‌ ایشچی‌ و چیغچی‌ سوسیالیست‌ فرقه‌سی‌)، كه‌ اساسش‌ در برلین‌ گذاشته‌ شد و پس‌ از انتقال‌ به‌ استانبول‌، 1338/ اواخر تابستان‌ 1919، اجازه فعالیت‌ رسمی‌ گرفت‌ و مجله قورتولوش‌ (رهایی‌) را منتشر كرد. این‌ حزب‌ تشكیلات‌ علنی‌ حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ در شوروی‌ به‌شمار می‌آمد. 4) حزب‌ استانبول‌ (استانبول‌ فرقه‌سی‌). فعالیت‌ علنی‌ این‌ حزبِ وابسته‌ به‌ كمینترن‌ ــ كه‌ بعداً مجله آیدینلق‌ (روشنایی‌) را به‌عنوان‌ ترجمان‌ خود منتشر كرد ــ تا اعلان‌ جمهوری‌ (7 آبان‌ 1302/ 29 اكتبر 1923) ادامه‌ یافت‌، اما با افزایش‌ محدودیتها به‌تدریج‌ غیرفعال‌ شد و به‌ سبب‌ انتشار اعلامیه‌ای‌ در 11 اردیبهشت‌ 1302/ اول‌ مه‌ 1923، رئیس‌ و دبیركل‌ و شماری‌ از اعضای‌ آن‌ بازداشت‌ شدند (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌ 293ـ342؛ < دایره المعارف‌ جمهوریت‌ >، همانجا). با این‌همه‌، آیدینلق‌ تا اواخر زمستان‌ 1303 ش‌/1925 انتشار یافت‌ و بیشتر چپها در اطراف‌ آن‌ گرد آمدند و بالاخره‌ با درگرفتن‌ قیام‌ شیخ‌سعید *نورسی‌ در بهمن‌ 1303/ فوریه 1925 و تصویب‌ و اجرای‌ قانون‌ برقراری‌ نظم‌ عمومی‌ در اسفند 1303/ مارس‌ 1925 و آغاز سركوبی‌ همه‌جانبه مخالفان‌، آیدینلق‌ و روزنامه هفتگی‌ اوراق‌ چكیج‌ (داس‌ چكش‌؛ رجوع کنید به جراید *، بخش‌ 4: تركیه‌) توقیف‌ شدند و 38 نفر از فعالان‌ چپ‌ در بهار 1304 ش‌/ 1925 محاكمه‌ و به‌ حبسهای‌ بلندمدت‌ محكوم‌ گردیدند، در حالی‌كه‌، دبیركل‌ حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ پیش‌ از آغاز بازداشتها از كشور گریخته‌ بود (رجوع کنید به تونچای‌، ص‌ 359ـ372؛ آق‌دره‌ و قره‌دنیز، ج‌ 1، ص‌ 158ـ159). پس‌ از آن‌، اگرچه‌ در دوره تك‌حزبی‌(1304ـ1324 ش‌)تقریباً هیچ‌حزبی‌ اجازه فعالیت‌ نیافت(رجوع کنید به <دایره المعارف‌ جمهوریت‌>، ج‌ 1، ص‌ 146ـ 148، 163ـ164) برخی‌ احزاب‌ چپ‌، به‌ویژه‌ حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌، به‌ فعالیت‌ ادامه‌ دادند (رجوع کنید به همان‌، ج‌ 2، ص‌ 99)؛ هرچند فعالان‌ گروههای‌ چپ‌ بارها محاكمه‌ و زندانی‌ شدند (رجوع کنید به همان‌، ج‌ 1، ص‌ 106، 133، 176، 195، 302ـ 303).

در دوره چندحزبی‌، كه‌ از 1324 ش‌/1945 آغاز شد، با الغای‌ قانون‌ ممنوعیت‌ تشكیل‌ جمعیت‌ براساس‌ بینش‌ طبقاتی‌، چند حزب‌ چپ‌ (كه‌ برخی‌ فعالیت‌ چندانی‌ هم‌ نداشتند) تشكیل‌ گردید، كه‌ حزب‌ سوسیالیست‌ تركیه‌ و حزب‌ سوسیالیست‌ زحمتكش‌ و دهقان‌ از آن‌ جمله‌ بودند (رجوع کنید به اونسال‌، ص‌ 29ـ30). این‌ دو حزب‌، كه‌ شاخه‌های‌ علنی‌ حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌ بودند، چند ماه‌ پس‌ از تشكیل‌، در نیمه اول‌ 1325 ش‌/ اواسط‌ 1946، در جریان‌ مذاكرات‌ به ‌منظور به‌ هم‌ پیوستن‌، به‌ دستور حكومت‌ نظامی‌ منحل‌ اعلام‌ گردیدند و برخی‌ اعضای‌ آنها محاكمه‌ و زندانی‌ شدند ( < دایره المعارف‌ جمهوریت‌ >، ج‌ 2، ص‌100). تشكیل‌ احزاب‌ چپ‌ قانونی‌ و بازداشت‌ چپها در دوره حكومت‌ دموكرات‌ (دهه 1330 ش‌/ 1950) هم‌ ادامه‌ پیدا كرد (رجوع کنید به همان‌،ج‌ 2، ص‌ 188ـ189). حزب‌ كارگر اول‌ ــ كه‌ در فضای‌ نسبتاً آزاد پس ‌از كودتای‌ خرداد 1339/ مه‌ 1960، در بهمن‌ 1339/ فوریه 1961 تشكیل‌ گردید ــ نخستین‌ حزب‌ چپ‌ بود كه‌ در انتخابات‌ 1344 ش‌/ 1965 با پانزده‌ نماینده‌ (همان‌، ج‌ 3، ص‌ 117) به‌ مجلس‌ راه‌ یافت‌، اما پس‌ از كودتای‌ 1349 ش‌/1971 منحل‌ (همان‌، ج‌ 3، ص‌ 271) و حزب‌ كارگر دوم‌ در 1354 ش‌/ 1975 تشكیل‌ شد (آقشین‌ ، ص‌ 248ـ250؛ آق‌دره‌ و قره‌دنیز، ج‌ 1، ص‌ 275ـ290؛ برای‌ اطلاعات‌ مفصّل‌ درباره حزب‌ كارگر اول‌ و دوم‌ رجوع کنید به اونسال‌، 2002). حزب‌ كمونیست‌ تركیه‌، كه‌ پس‌ از بازداشتهای‌ وسیع‌ 1330 ش‌/ 1951 ضربه شدیدی‌ خورده‌ بود، در خارج‌ از كشور دوباره‌ سازماندهی‌ شد و تا كودتای‌ 1359 ش‌/1980 به‌ فعالیت‌ خود در كشور و پس‌ از آن‌ در خارج‌ از كشور ادامه‌ داد. در 1366 ش‌/ 1987، با پیوستن‌ حزب‌ كارگر دوم‌ به‌ آن‌، حزب‌ كمونیست‌ متحد تركیه‌ پدید آمد ( <دایره المعارف‌ جمهوریت‌>، ج‌ 4، ص‌ 20؛ اونسال‌، ص‌29). حزب‌ كمونیست‌ متحد تركیه‌ هم‌ در 1370ش‌/ 1991 منحل‌ گردید ( < دایره المعارف‌ جمهوریت‌ >، ج‌ 4، ص‌ 352، 376).

از دیگر خصوصیات‌ دهه 1340 ش‌/ 1960، انتشار وسیع‌ مطبوعات‌ و كتابهای‌ چپ‌ (همان‌، ج‌ 3، ص‌ 121) و تشدید فعالیتهای‌ دانشجویی‌ در كشورهای‌ مختلف‌ بود. این‌ جنبش‌ در تركیه‌ به‌ جنبش‌ مسلحانه چپ‌ انجامید و گروههای‌ چریكی‌ مختلفی‌، مانند ارتش‌ آزادی‌بخش‌ خلق‌ تركیه، حزب ـ جبهه آزادی‌بخش‌ خلق‌ تركیه‌، ارتش‌ آزادی‌بخش‌ كارگر دهقان‌ تركیه‌، فدراسیون‌ انقلابی‌ جوانان‌ تركیه‌ (یا جوانان‌انقلابی‌)، راه‌ انقلابی‌ و چپ‌ انقلابی‌، در آستانه كودتای‌ نظامی 1349 ش‌/ 1971 یا در جریان‌ آن‌، با عملیات‌ مسلحانه‌ اعلام‌ موجودیت‌ كردند و به‌ سرعت‌ و شدت‌ قلع‌ و قمع‌ گردیدند(رجوع کنید به آق‌دره‌ و قره‌دنیز، ج‌ 1، ص‌ 292ـ319؛<دایره المعارف‌ جمهوریت‌ >، ج‌ 3، ص‌ 188ـ191، 236، 262ـ264، 295). فعالیت‌ احزاب‌ و سازمانهای‌ چپ‌ دیگر نیز در جریان‌ كودتا متوقف‌ شد. كودتای‌ شهریور 1359/ سپتامبر 1980 نیز همه احزاب‌ چپ‌ مثل‌ حزب‌ سوسیالیست‌ كارگر تركیه‌ و حزب‌ سوسیالیست‌ كه‌ بعداً حزب‌ انقلاب‌ سوسیالیستی‌ نامیده‌ شد (رجوع کنید به < دایرهالمعارف‌ جمهوریت‌ >، ج‌ 3، ص‌ 349، 377)، چپ‌ میانه‌ و حتی‌ راست‌ را منحل‌ و كلیه فعالیتهای‌ سیاسی‌ را متوقف‌ كرد(رجوع کنید به تانؤر، ص‌ 28) و حتی‌ احزابی‌ چون‌ حزب‌ سوسیالیست‌، «حزب‌ زحمت‌ خلق‌» و «حزب‌ اتحاد سوسیالیست‌»، كه‌ در نیمه دوم‌ دهه 1360 ش‌/1980 تشكیل‌ گردیدند، مدتی‌ پس‌ از تشكیل‌ منحل‌ شدند ( < دایره المعارف‌ جمهوریت‌ >، ج‌ 4، ص‌ 258، 339، 384؛ تانؤر، ص‌ 85ـ86).

كردها با اعتقاد به‌ نابرابری‌ و رفتار ناعادلانه‌ در تركیه‌ و با انتقاد شدید از آن‌، از دهه 1340 ش‌/1960 جذب‌ احزاب‌ چپ‌ و اندیشه‌های‌ چپ‌گرایانه‌ شدند.اما بر اثر سرخوردگی‌ فزاینده شمار زیادی‌ از آنان‌ از حل‌ نشدن‌ مسائل‌ كردها از سوی‌ این‌ احزاب‌، چندین‌ حزب‌ كوچك‌ زیرزمینی‌ چپ‌گرای‌ كرد در تركیه‌ تشكیل‌ شد (رجوع کنید به مك‌ داول، ص‌ 406ـ 408). یكی‌ از آنها حزب‌ كارگران‌ كردستان‌ *است‌ كه‌ عبداللّه‌ اوجالان‌، معروف‌ به‌ آپو، بنیان‌گذار آن‌ است‌. وی‌ كه‌ در دوران‌ دانشجویی‌ خود با برخی‌ احزاب‌ چپ‌گرای‌ تركیه‌ مرتبط‌ بود، در 1353 ش‌/ 1974 به‌ همراه‌ تنی‌ چند از همفكرانش‌، تصمیم‌ به‌ تأسیس‌ یك‌ جنبش‌ آزادی‌بخش‌ صرفاً كردی‌ براساس‌ اندیشه‌های‌ ماركسیسم‌ ـ لنینیسم‌ گرفت‌. این‌ حزب‌ كه‌ در آغاز آپوجولار نامیده‌ می‌شد، به‌ عملیات‌ پارتیزانی‌، به‌ویژه‌ در جنوب‌شرقی‌ تركیه‌ روی‌ آورد.

هدف‌ آن‌ ایجاد دولت‌ سوسیالیستی‌ كُرد در مناطق‌ كردنشین‌ تركیه‌ بود (رجوع کنید به همان‌، ص‌ 418ـ419؛ زورخر، ص‌ 277). از 1363 ش‌/ 1984 كه‌ عملیات‌ نظامی‌ آنان‌ آغاز شد، به ‌تدریج‌ به‌ جنگی‌ تمام‌عیار با ارتش‌ تركیه‌ تبدیل‌ گردید كه‌ نابودی‌ صدها روستای‌ كردنشین‌ و كشته‌ شدن‌ دهها هزار نفر را در پی‌ داشت‌ (زورخر، ص‌ 325؛ نیز رجوع کنید به < دایره المعارف‌ جمهوریت‌ >، ج‌ 4، ص‌ 103). اوجالان‌ در بهمن‌ 1377/ فوریه‌ 1999 دستگیر و زندانی‌ شد. احزاب‌ و گروههای‌ چپ‌ تركیه‌ نیز پس‌ از فروپاشی‌ اتحاد شوروی‌ بیش‌ از پیش‌ به‌ ضعف‌گرایید.

---

منابع‌:
(1) مویسی‌ آرونوویچ‌ پرسیتس‌، «انتر ناسیونالیست‌های‌ خاور در روسیه‌ و پاره‌ای‌ مسائل‌ جنبش‌ آزادیبخش‌ ملی‌ (1918ـ ژوییه‌ 1920)»، در كمینترن‌ و خاور، ترجمه جلال‌ علوی‌نیا، تهران‌: نشر بین‌الملل‌، 1360 ش‌؛


(2) Ilhan Akdere and Zeynep Karadeniz, Turkiye solu'nun eleşştirel tarihi: 1908-1980 , vol,1, Istanbul 1996;
(3) Sina Akşin, "Duşunce tarihi (1945 sonrasi)", in Turkiye tarihi, ed. Sina Akşin, vol.5, Istanbul 1997;
(4) Cumhuriyet ansiklopedisi: 1923-2000 , ed. Hasan Ersel etal ., Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2003;
(5) Bulent Gokay, Belşevizm ile emperyalizm arasnda Turkiye (1918-1923 ), tr. Sermet Yalçin, Istanbul 1998;
(6) David McDowall, A modern history of the Kurds , London 1996;
(7) Şerif Mardin, Yeni Osmanl duşucesinin doguşu , Istanbul 2003;
(8) Bدlent Tanor, "Siyasal tarih (1980-1983)", in Turkiye tarihi , ed. Sina Akşin, vol. 5, Istanbul 1997;
(9) Tarik Zafer Tunaya, Turkiye'de siyasal partiler , Istanbul 1988-1989;
(10) Mete Tunçay, Turkiye'de sol ak mlar: 1908-1925 , Istanbul 1978;
(11) Artun Unsal, Umuttan yalnzlga:Turkiye işçi partisi( 1961-1971) , Istanbul 2002;
(12) Erik Jan Zurcher, Turkey: a modern history , London 1998.

/ رحیم‌ رئیس‌نیا /