چاتْلانقوش‌ ، نام‌ میوه‌ و گونه‌ای‌ از درخت‌ بَن‌/ وَن‌/ ونه‌ یا بَنه‌/ بِنه‌ (پسته وحشی‌ یا كوهی‌) با نام‌ علمی‌ پیستاسیا آتلانتیكا. بنه‌ درخت‌ كوچكی‌ با رشد كُند از تیره سماقیان‌، و موسم‌ گل‌ آن‌ اردیبهشت‌ ـ خرداد است‌. از پوست‌ درخت‌ بنه‌، صمغ‌ معروف‌ سقز (در منابع‌ قدیمی‌: عِلك‌ الاَنباط‌) استخراج‌ می‌شود (رجوع کنید به رازی‌، ج‌20، ص‌ 304 به‌ نقل‌ از ابوجریح‌؛
ابوریحان‌ بیرونی‌، ص‌ 198؛
جرجانی‌، ص‌ 145). صمغ‌ و میوه آن‌ مصارف‌ خوراكی‌ و دارویی‌ دارد. از این‌ گیاه‌ گونه‌ای‌ رنگ‌ قرمز نیز می‌گیرند (مهران‌، ذیل‌ «بنه‌»).

درخت‌ بَنه‌ از درختان‌ قدیمی‌ و بومی‌ ایران‌ است‌ و در منابع‌ نیز به‌ وجود آن‌ و استفاده‌ از میوه آن‌ اشاره‌ شده‌ است‌، از قبیل‌ جمله معروف‌ «چقدر این‌ پارسیانِ بنه‌خوار شجاعند» (رجوع کنید به لاوفر، ص‌ 247؛
قس‌ ابریشمی‌، ص‌ 26ـ27، كه‌ آن‌ را به‌معنی‌ «پسته‌خوار» دانسته‌ است‌).

پیستاسیا آتلانتیكا در فلات‌ ایران‌ سه‌ زیرگونه‌ به‌ نامهای‌ موتیكا، كوردیكا و كابولیكا دارد (رشینگر، ص‌ 3ـ6؛
مظفریان‌، 1375 ش‌، ص‌ 416؛
برای‌ نامهای‌ رایج‌ آنها در نواحی‌ مختلف‌ ایران‌ رجوع کنید به ثابتی‌، ص‌ 515ـ516؛
كریمی‌، ص‌ 580 ـ 581). رویشگاههای‌ آنها از جزایر قناری‌ و كشورهای‌ ساحل‌ دریای‌ مدیترانه‌ آغاز می‌شود و تا عراق‌، آناطولی‌، قفقاز، ایران‌، افغانستان‌ و پاكستان‌ ادامه‌ می‌یابد (ثابتی‌، ص‌ 515). در فلات‌ ایران‌ در بسیاری‌ مناطق‌ غرب‌، شمال‌غرب‌، جنوب‌، جنوب‌شرق‌، شرق‌ و شمال‌شرق‌ می‌رویند (رجوع کنید به رشینگر، همانجا؛
در ایران‌ رجوع کنید به مظفریان‌، 1383 ش‌، ص‌ 18ـ20؛
ثابتی‌، ص‌ 515ـ 518).

در منابع‌ متقدم‌ عربی‌، درخت‌ بنه‌ و میوه آن‌ را بُطم‌ (نامی‌ سامی‌ رجوع کنید به ابن‌میمون‌، شرح‌ مایرهوف‌، ش‌ 66، ص‌ 36؛
سلّوم‌، ص‌10، ش‌ 1/46)، حبه الخضراء یا شجره الخضراء، و ضِرْوْ و زریعه البُطم‌ نامیده‌اند (دینوری‌، ج‌ 3، ص‌ 216؛
زهراوی‌، ج‌ 2، ص‌ 418؛
ابوالخیر اشبیلی‌، ج‌ 1، ص‌ 86، 155؛
حكیم‌ مؤمن‌، ص‌ 49،80؛
نیزرجوع کنید به بِلَخْضَر و همكاران‌، ص‌260). در ترجمه عربی‌ سده سوم‌ از كتاب‌ الحشائشِ دیوسكوریدس‌ (ص‌ 71) واژه طرمینتش‌ برای‌ آن‌ ذكر شده‌ كه‌ معرّب‌ Ts، كهن‌ترین‌ شكل‌ این‌ واژه‌ در یونانی‌، است‌ (رجوع کنید به لیدل‌ و اسكات‌، ذیل‌ مادّه‌). جرجانی‌ (همانجا) واژه فارسی‌ آن‌ را ونیزه‌ ذكر كرده‌ است‌ (نیز رجوع کنید به ابوریحان‌ بیرونی‌، ص‌ 115). واژه تركی‌ چاتلانقوش‌، محرف‌ واژه چاتلانقوز، به‌ معنای‌ غوزه تَرَك‌برداشته‌، است‌ (رجوع کنید به ارشادی‌فرد، ص‌ 122؛
برای‌ شكلهای‌ مضبوط‌ تركی‌ جز این‌ دو رجوع کنید به دورفر، ج‌ 3، ص‌ 54).

واژه‌های‌ بُطم‌ و حبه الخضراء در منابع‌ عربی‌ برای‌ گونه‌های‌ دیگری‌ از پیستاسیا به‌ كار رفته‌ است‌، از جمله‌ گونه خِنجُك‌/ خنجوك، مَصْطِكی‌ و پیستاسیا تربینتوس، كه‌ در كشورهای‌ عربی‌ فراوان‌اند (رجوع کنید به ابن‌عوّام‌، ج‌ 2، ص‌ 368؛
ابن‌میمون‌، شرح‌ مایرهوف‌،همانجا). دوگونه اخیر در رویشگاههای‌ ایران‌ وجود ندارد (رجوع کنید به قهرمان‌، ج‌ 2، ص‌ 352) و به‌ همین‌ دلیل‌ در بسیاری‌ از منابع‌، خواص‌ و مصارف‌ آنها خلط‌ شده‌ است‌.

گیاه‌ بان‌، به‌رغم‌ شباهت‌ واژگانی‌ با بَن‌، نوعی‌ گز روغنی‌ است‌ و در كتابهای‌ گیاهداروشناسی‌ كهن‌ نیز نام‌ آن‌ جداگانه‌ ذكر شده‌ است‌ و نباید با بَن‌ یكسان‌ تلقی‌ شود (رجوع کنید به مظفریان‌، 1375 ش‌، ص‌ 353؛
قس‌ ابریشمی‌، ص‌ 13؛
نیز رجوع کنید به پان*).

بنه‌ عمدتاً درختی‌ وحشی‌ است‌ و به‌ این‌ ویژگی‌ آن‌ در منابع‌ نیز اشاره‌ شده‌، از جمله‌ در الفلاحه النبطیه (منسوب‌ به‌ ابن‌وحشیه‌، سده چهارم‌؛
ج‌ 1، ص‌ 159ـ160) آمده‌ است‌ كه‌ به‌ دلیل‌ سازگاری‌ این‌ درخت‌ با زمین‌ سخت‌ و پرصخره‌ و بی‌نیازی‌ آن‌ به‌ آبیاری‌ زیاد، معمولاً در بستانها آن‌ را نمی‌كاشتند و از انواع‌ كوهستانی‌ آن‌ استفاده‌ می‌كردند و درصورت‌ كاشت‌، به‌ آن‌ كم‌ آب‌ می‌دادند (نیز رجوع کنید به رشیدالدین‌ فضل‌اللّه‌، ص‌ 48). همچنین‌ ذكر شده‌ است‌ كه‌ این‌ درخت‌ خاك‌ پیرامونش‌ را تلخ‌ (سمّی‌) می‌كند ( الفلاحه النبطیه، ج‌ 1، ص‌160). به‌ گفته ابن‌عوّام‌ (ج‌ 2، ص‌370)، گیاه‌ مورْد ، كه‌ همواره‌ در كنار آن‌ می‌روید، تلخی‌ خاك‌ را از بین‌ می‌برد.

برخی‌ از گیاهداروشناسان‌ قدیمی‌ انواعی‌ برای‌ آن‌ برشمرده‌اند، از جمله‌ ابوالخیر(رجوع کنید به ابن‌عوّام‌، همانجا) پنج‌ نوع‌ و ابوالخیر اشبیلی‌ (ج‌ 2، ص‌ 414) چهار نوع‌ برای‌ آن‌ ذكر كرده‌اند. موفق‌بن‌ علی‌ هروی‌ (سده پنجم‌؛
ص‌ 54 ـ 55) بطم‌ و حبه الخضراء را از هم‌ جدا كرده‌ و برای‌ هریك‌ خواصی‌ برشمرده‌ است‌. علی‌بن‌ حسین‌ انصاری‌ شیرازی‌ (متوفی‌ 806؛
ص‌ 111) آن‌ را به‌ دو نوعِ بَن‌ و شاه‌بَن‌ تقسیم‌ كرده‌، بن‌ را بطم‌ و شاه‌بن‌ را سقز نامیده‌، و ابوالقاسم‌بن‌ محمد غسانی‌ (ص‌ 61ـ62) بطم‌ را ضَرو بستانی‌ (مزروع‌) دانسته‌ است‌.

طبیعت‌ چاتلانقوش‌ را گرم‌ و خشك‌ ذكر كرده‌ (رجوع کنید به جرجانی‌؛
هروی‌، همانجاها؛
غسانی‌، ص‌ 62) و برای‌ آن‌ خواص‌ درمانی‌ قائل‌ بوده‌اند، از جمله‌ كوبیدن‌ چاتلانقوش‌ و نوشیدن‌ آن‌ را با باده‌ یا سركه‌ برای‌ درمان‌ نیش‌ رطیل‌ و دیگر جانوران‌ سودمند می‌دانستند (رجوع کنید به دیوسكوریدس‌، همانجا؛
رازی‌، ج‌ 20، ص‌ 301؛
الفلاحه النبطیه، ج‌ 1، ص‌ 161؛
ابن‌سینا، ج‌ 1، كتاب‌ 2، ص‌ 531؛
حكیم‌ مؤمن‌، ص‌80). همچنین‌ صمغ‌ و روغن‌ آن‌ را برای‌ درمان‌ بیماریهای‌ پوستی‌ و نرم‌كردن‌ و پزاندن‌ و پاك‌ كردن‌ آماسها و درمان‌ فلج‌ و لقوه‌ توصیه‌ می‌كردند (رجوع کنید به رازی‌، ج‌ 20، ص‌ 302ـ305؛
اسحاق‌بن‌ سلیمان‌ اسرائیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 252، 254؛
ابن‌سینا، ج‌ 1، كتاب‌ 2، ص‌530؛
جرجانی‌، همانجا؛
ابن‌بیطار، ج‌ 1، ص‌ 98؛
انطاكی‌،ج‌ 1، ص‌ 88 ـ89). عموماً خوردن‌ آن‌ را برای‌ از بین‌ بردن‌ شهوت‌ طعام‌ مفید می‌دانستند (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به الفلاحه النبطیه، ج‌ 1، ص‌ 162؛
ابن‌سینا، همانجا؛
ابن‌جزّار، ص‌ 117؛
حكیم‌ مؤمن‌، همانجا).

امروزه‌ از پوست‌ و برگ‌ درخت‌ بنه‌، به‌ علت‌ دارا بودن‌ تانن‌ زیاد و درنتیجه‌ قابض‌ بودن‌، برای‌ درمان‌ اسهالهای‌ ساده‌ استفاده‌ می‌شود (زرگری‌، ج‌ 1، ص‌ 572 ـ573). این‌ خاصیت‌ آن‌ را از قدیم‌ می‌شناختند (رجوع کنید به ابن‌بیطار، همانجا، به‌ نقل‌ از جالینوس‌؛
رازی‌، ج‌ 20، ص‌ 301؛
هروی‌، ص‌ 54). از چاتلانقوش‌ در تهیه ترشی‌، مربا و حلوا و در آبدوغ‌ استفاده‌ می‌شده‌ است‌ (بسحاق‌ اطعمه‌، ص‌ 113؛
نوری‌، ج‌ 2، ص‌ 433؛
مهران‌، همانجا؛
رضائی‌، ص‌ 99).

شلیمر (ص‌ 461) شیوه‌های‌ سنّتی‌ به‌ دست‌ آوردن‌ صمغ‌ از درخت‌ بَنه‌ را، به‌ صورت‌ جمع‌آوری‌ آن‌ در پای‌ درخت‌ یا كندن‌ صمغ‌ از روی‌ درخت‌، و شیوه پاك‌ كردن‌ آن‌ را در صورت‌ آغشته‌ شدنش‌ به‌ خاك‌ و نخاله‌ توضیح‌ داده‌ است‌ (نیز رجوع کنید به پسته‌*).

---

منابع‌:
(1) محمدحسن‌ ابریشمی‌، پسته ایران‌: شناخت‌ تاریخی‌، تهران‌ 1373 ش‌؛
(2) ابن‌بیطار؛
(3) ابن ‌جزّار، طب‌الفقراء و المساكین، چاپ‌ وجیهه‌ كاظم‌ آل‌طعمه‌، تهران‌ 1375 ش‌؛
(4) ابن‌سینا؛
(5) ابوالخیر اشبیلی‌، عمده الطبیب‌ فی‌ معرفه النبات، چاپ‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌ 1995؛
(6) ابوریحان‌ بیرونی‌، الصیدنه؛
(7) عادل‌ ارشادی‌ فرد، فرهنگ‌ واژگان‌ تركی‌ در زبان‌ و ادبیات‌ فارسی‌ ، اردبیل‌ 1379 ش‌؛
(8) اسحاق‌بن‌ سلیمان‌ اسرائیلی‌، كتاب‌ الاغذیه ، چاپ‌ عكسی‌ از نسخه خطی‌ كتابخانه سلیمانیه‌، چاپ‌ فؤاد سزگین‌، فرانكفورت‌ 1406/1986؛
(9) علی‌بن‌ حسین‌ انصاری‌ شیرازی‌، اختیارات‌ بدیعی‌ (قسمت‌ مفردات‌)، چاپ‌ محمدتقی‌ میر، تهران‌ 1371 ش‌؛
(10) داوودبن‌ عمرانطاكی‌، تذكره أولی‌الالباب‌ [ و ( الجامع‌ للعجب‌ العُجاب، )قاهره] 1416/1996؛
(11) احمدبن‌ حلاّ ج‌ بسحاق‌ اطعمه‌، كلیات‌ بُسحق‌ اطعمه شیرازی‌ ، چاپ‌ منصور رستگار فسایی‌، تهران‌ 1382 ش‌؛
12- حبیب‌اللّه‌ ثابتی‌، جنگلها، درختان‌ و درختچه‌های‌ ایران‌، تهران‌ 1355 ش‌؛
(13) اسماعیل‌بن‌ حسن‌ جرجانی‌، ذخیره خوارزمشاهی‌، چاپ‌ عكسی‌ از نسخه‌ای‌ خطی‌، چاپ‌ علی‌اكبر سعیدی‌ سیرجانی‌، تهران‌ 1355 ش‌؛
(14) حكیم‌ مؤمن‌؛
(15) احمدبن‌ داوود دینوری‌، كتاب‌ النبات‌ ، ج‌ 3 و نیم‌ اول‌ ج‌ 5، چاپ‌ ب‌. لوین‌، ویسبادن‌ 1974؛
(16) دیوسكوریدس‌، هیولی‌الطب‌ فی‌ الحشائش‌ و السموم‌ ، ترجمه اِصْطِفَن‌بن‌ بَسیل‌ و اصلاح‌ حنین‌بن‌ اسحاق‌، چاپ‌ سزار ا. دوبلر و الیاس‌ تِرِس‌، تطوان‌ 1952؛
(17) محمدبن‌ زكریا رازی‌، كتاب‌الحاوی‌ فی‌الطب‌ ، حیدرآباد، دكن‌ 1374ـ1390/ 1995ـ1971؛
(18) رشیدالدین‌ فضل‌اللّه‌، آثار و احیاء، چاپ‌ منوچهر ستوده‌ و ایرج‌ فشار، تهران‌ 1368 ش‌؛
(19) جمال‌ رضائی‌، واژه‌نامه گویش‌ بیرجند، به‌ اهتمام‌ محمود رفیعی‌، تهران‌ 1373 ش‌؛
(20) علی‌ زرگری‌، گیاهان‌ داروئی، ج‌ 1، تهران‌ 1368 ش‌؛
(21) خلف‌بن‌ عباس‌ زهراوی‌، التصریف‌ لمن‌ عجز عن‌التألیف‌ ، چاپ‌ عكسی‌ از نسخه خطی‌ كتابخانه سلیمانیه استانبول‌، مجموعه بشیرآغا، ش‌ 502، چاپ‌ فؤاد سزگین‌، فرانكفورت‌ 1406/1986؛
(22) محمد داود سلّوم‌، معجم‌الكلمات‌ الاكَّدیه فی‌اللّغات‌ الشرقیه القدیمه و الاغریقیه و اللاتینیه، بیروت‌ 2003؛
(23) ابوالقاسم‌بن‌ محمد غسّانی‌، حدیقه الازهار فی‌ ماهیه العُشب‌ و العَقّار، چاپ‌ محمد عربی‌ خطّابی‌، بیروت‌ 1410/1990؛
(24) الفلاحه النبطیه، الترجمه المنحوله الی‌ ابن‌ وحشیه‌، چاپ‌ توفیق‌ فهد، دمشق‌ 1993ـ 1998؛
(25) احمد قهرمان‌، كوروموفیت‌های‌ ایران‌: سیستماتیك‌ گیاهی‌ ، ج‌ 2، تهران‌ 1372 ش‌؛
(26) هادی‌ كریمی‌، فرهنگ‌ رستنی‌های‌ ایران‌: گیاهان‌، تهران‌ 1381 ش‌؛
(27) ولی‌اللّه‌ مظفریان‌، درختان‌ و درختچه‌های‌ ایران‌ ، تهران‌ 1383 ش‌؛
(28) همو، فرهنگ‌ نامهای‌ گیاهان‌ ایران‌: لاتینی‌، انگلیسی‌، فارسی‌ ، تهران‌ 1375 ش‌؛
(29) مصطفی‌ مهران‌، فرهنگ‌ علوم‌ مواد غذایی‌، كشاورزی‌ و منابع‌ طبیعی‌ ، تهران‌ 1377 ش‌؛
(30) محمدیوسف‌ نوری‌، مفاتیح‌ الارزاق‌، یا، كلید در گنجهای‌ گهر ، ج‌ 2، چاپ‌ هوشنگ‌ ساعدلو و مهدی‌ قمی‌نژاد، تهران‌ 1381 ش‌؛
(31) هروی‌؛


(32) Jamal Bellakhdar and Gisho Honda, and Wataru Miki, Herb drugs and herbalists in the Maghrib , Tokyo 1982;
(33) Gerhard Doerfer, Turkische und mongolische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1975;
(34) Ibn ـ Awwam, Le livre de l'agriculture d'Ibn-al-Awam (Kitab al-felahah) , tr. J.- J. Clement-Mullet, Paris 1864-1867, repr. Tunis 1983;
(35) Berthold Laufer, Sino-Iranica: Chinese contributions to the history of civilization in ancient Iran , Chicago 1919, repr. Taipei 1967;
(36) Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English lexicon , Oxford 1977;
(37) Maimonides, Sarh asma al- ـ uqqar شرح‌ أسماء العّار , (L'explication des noms de drogues) , un glossaire de matiere medicale..., tr. & ed. Max Meyerhof, Cairo 1940;
(38) Karl Heinz Rechinger, Anacardiaceae =) K. H. Rechinger, ed., Flora Iranica , no. 63), Graz 1969;
(39) J. L. Schlimmer, Terminologie medico-pharmaceutique: et anthropologiqe francaise- persane , litho. ed. Tehran 1874, typo. repr. Tehran 1970.

/ نگار نادری‌ /