چاپِِشْلو(1) ، بخش‌ و شهری‌ در شهرستان‌ درگز، در استان‌ خراسان‌ رضوی‌.

1) بخش‌ چاپشلو ، در مركز و مغرب‌ شهرستان‌ درگز واقع‌ است‌. از شمال‌ به‌ بخش‌ مركزی‌، از مشرق‌ به‌ بخش‌ لطف‌آباد شهرستان‌ درگز، از جنوب‌ به‌ بخش‌ مركزی‌ شهرستان‌ چِناران‌ و از مغرب‌ به‌ بخش‌ مركزی‌ و باجگیرانِ شهرستان‌ قوچان‌ محدود می‌شود و مشتمل‌ است‌ بر دو دهستان‌ به‌ نامهای‌ قَره‌باشلو (به‌ مركزیت‌ چاپشلو) و میانكوه‌ (به‌ مركزیت‌ آبادی‌ كَبْكان‌)، 62 آبادی‌، و شهر چاپشلو. آبادیهای‌ دهستان‌ قره‌باشلو بیشتر در دشت‌ و آبادیهای‌ دهستان‌ میانكوه‌ بیشتر در كوهستان‌ قرار دارند (رجوع کنید به مركز آمار ایران‌، 1376 ش‌ الف‌ ، ص‌ 2ـ6). آب‌ و هوای‌ این‌ بخش‌ معتدل‌ و در نواحی‌ كوهستانی‌ نسبتاً سرد است‌.

برخی‌ از كوههای‌ مهم‌ چاپشلو عبارت‌اند از: هزار مسجد (بلندترین‌ قله‌ ح 400 ، 3 متر)، رشته‌كوه‌ اللّه‌اكبر (بلندترین‌ قله‌ ح 804 ، 2 متر)، كه‌ برخی‌ از آبادیهای‌ دهستان‌ قره‌باشلو در دامنه شمالی‌ و آبادیهای‌ دهستان‌ میانكوه‌ در دامنه جنوبی‌ آن‌ قرار دارند، و خرپشتی‌ داغ‌ (بلندترین‌ قله‌ ح 510 ، 2 متر) در حدود 32 كیلومتری‌ جنوب‌ درگز ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها، ج‌ 20، ص‌ 21؛ حاج‌علی‌ رزم‌آرا، ص‌ 6؛ جعفری‌، ج‌ 1، ص‌ 76، 231). گردنه اللّه‌اكبر نیز در این‌ بخش‌ قرار دارد (حسینعلی‌ رزم‌آرا، ج‌ 9، ص‌ 106). از رودهای‌ مهم‌ آنجاست‌: رود دائمی‌ سَنْكِزسو، به‌ طول‌ حدود چهل‌ كیلومتر، با جهت‌ جنوب‌شرقی‌ و رود فصلی‌ ریشخوار، به‌طول‌ حدود 27 كیلومتر با جهت‌ شمالی‌. رودهای‌ فصلی‌ دیگری‌، از جمله‌ رود داغدار و رود مَیو (ریزابه‌ سنكزسو)، نیز در آنجا جاری‌اند (جعفری‌، ج‌ 2، ص‌ 245ـ246، 278، 461؛ فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، ج‌20، ص‌ 33).

اهالی‌ آن‌ به‌ كشاورزی‌، باغداری‌، دامداری‌، و فرش‌بافی‌ اشتغال‌ دارند ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، ج‌20، ص‌20، 33، 35، 66). آب‌ مصرفی‌ اهالی‌ از رودها و چشمه‌ و قنات‌ تأمین‌ می‌شود (تكلیفی‌ چاپشلو، ص‌20). محصولات‌ عمده آن‌ گندم‌، جو، پنبه‌، كنجد، زیره‌ و بنشن‌، و محصولات‌ باغی‌ آن‌، زردآلو، هلو، گردو، بادام‌، انگور، آلبالو، آلو، توت‌ و سیب‌ است‌. سنجد و تره‌بار نیز در آنجا به‌ عمل‌ می‌آید ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، ج‌20، ص‌ 7ـ 8، 57، 66). پنبه‌، انگور و تره‌بار آن‌ به‌ دیگر نقاط‌ بخش‌ صادر می‌شود (همان‌، ج‌20، ص‌ 22). اهالی‌ آن‌ شیعه دوازده‌ امامی‌اند و به‌ كردی‌، فارسی‌ و تركی‌ سخن‌ می‌گویند (همانجا). طوایف‌ مستقل‌ پهلوانلو، قاچكانلو، توپكانلو، بادلانلو و ورانلو به‌ آنجا ییلاق‌ می‌كنند (مركز آمار ایران‌، 1378 ش‌، ص‌ 61). در سرشماری‌ 1375 ش‌، جمعیت‌ آن‌ 719 ، 12 تن‌ بوده‌ است‌ كه‌ از این‌ میان‌ 846 ، 2 تن‌ (ح 22%) شهرنشین‌ و 873 ، 9 تن‌ (ح 78%) روستانشین‌ بوده‌اند (مركز آمار ایران‌، 1376 ش‌ الف‌ ، ص‌ 2؛ همو، 1376 ش‌ ب‌ ، ص‌ هفتادوهفت‌).

در مرداد 1328، بخش‌ چاپشلو تشكیل‌ شد (ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌، 1381 ش‌، ص‌ 37).

از آثار قدیمی‌ آنجاست‌: زیارتگاه‌ شاهزاده‌ احمد (باباغازان‌) در آبادی‌ خادمانلو، واقع‌ در حدود 51 كیلومتری‌ جنوب‌غربی‌ درگز؛ زیارتگاه‌ سیدیوسف‌ در آبادی‌ سادات‌، در حدود ده‌ كیلومتری‌ جنوب‌غربی‌ درگز؛ و امامزاده‌ای‌ در آبادی‌ اولیاء، در حدود شانزده‌ كیلومتری‌ جنوب‌ درگز ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، ج‌20، ص‌ 7، 30، 46ـ47).

2) شهر چاپشلو ، مركز بخش‌، در ارتفاع‌ حدود 650 متر، در حدود دوازده‌ كیلومتری‌ جنوب‌ شهر درگز واقع‌ است‌. شهر در دشت‌ قرار دارد و چند رود فصلی‌ در جنوب‌ آن‌ جاری‌ است‌. آب‌ و هوای‌ چاپشلو نسبتاً گرم‌ و مرطوب‌ است‌. بیشترین‌ دمای‌ آن‌ ْ8 ر38 در تیر، كمترین‌ آن‌ ْ16- در بهمن‌ و میانگین‌ بارش‌ سالانه آن‌ 360 میلیمتر است‌ (سازمان‌ هواشناسی‌ كشور، ص‌ 352).

چاپشلو با راه‌ اصلی‌ (از شمال‌) به‌ شهرهای‌ درگز و نوخندان‌ و با راه‌ فرعی‌ به‌ راه‌ اصلی‌ قوچان‌ ـ باجگیران‌ (در شهرستان‌ قوچان‌) می‌پیوندد.

پیشینه‌. ظاهراً پیشینه شهر چاپشلو به‌ دوره صفوی‌ می‌رسد. در زمان‌ شاه‌عباس‌ اول‌ صفوی‌ (حك: 996ـ 1038) تیره‌هایی‌ از طوایف‌ ایل‌ افشار، از جمله‌ چاپشلو (قس‌ اسكندرمنشی‌، ج‌ 1، ص‌ 138ـ139، كه‌ پیره‌ محمدخان‌ چاوشلو/ چاپشلو، از امرای‌ بیه‌پیش‌، را از طایفه اُستاجلو آورده‌ است‌)، از مكانی‌ به‌ نام‌ قَرْشی‌ قوزی‌/ قارشی‌قُزی‌ (حدود بخارا، امروزه‌ در جمهوری‌ ازبكستان‌)، به‌ نواحی‌ درگز و ابیورد كوچ‌ كردند و در مكانی‌ كه‌ بعدها به‌ نام‌ خودشان‌ چاپشلو خوانده‌ شد، سكنا گزیدند (میرنیا، ص‌110 به‌ نقل‌ از اللهیارخان‌ چاپشلو؛ نیز رجوع کنید به مروی‌، ج‌ 1، ص‌ 4ـ5). مروی‌ در عالم‌آرای‌ نادری‌ (ج‌ 1، ص‌ 161) نام‌ آن‌ را چاوشلو (به‌ عنوان‌ مسكنِ ابراهیم‌خان‌، برادر نادرشاه‌) ضبط‌ كرده‌ است‌.

در دوره زندیه‌ (ح 1163ـ 1208)، و شاید مدتی‌ قبل‌ از آن‌، چاپشلو حكومت‌نشین‌ درگز بود. در 1203 لطفعلی‌خانِ چاپشلو (در متن‌: چایشلو)، حكمران‌ درگز، مركز حكومت‌ را به‌ دستگرد منتقل‌ كرد. امروزه‌ ویرانه‌های‌ دستگرد معروف‌ به‌ كهنه‌قلعه‌ نزدیك‌ شهر كنونی‌ درگز واقع‌ است‌ (میرنیا، ص‌ 111).

در1292/1875،مك‌گرگور آنجا را دیده‌ است(رجوع کنید به ج2،ص‌ 83).در1312/1894 ییت‌ (ص‌ 149) آن‌ را دهكده‌ای‌ بزرگ‌، با حدود چهارصد خانوار ترك‌ و كرد، معرفی‌ كرده‌ و افزوده‌ كه‌ شخصی‌ به‌ نام‌ كردوخان‌ حاكم‌ آن‌ بوده‌ است‌. وی‌ همچنین‌ از مراسم‌ پذیرایی‌ آنها یاد كرده‌ است‌. به‌ نوشته اعتمادالسلطنه‌ (ج‌ 4، ص‌ 2059) در دوره ناصرالدین‌شاه‌ (حك: 1264 ـ 1313)، آنجا ازقرای‌ دره‌ جز/ درگز، دارای‌ دو رشته‌ قنات‌ و آب‌ و هوای‌ خوب‌ و معتدل‌ بوده‌ است‌. در 1323 ش‌ چاپشلو یكی‌ از آبادیهای‌ دهستان‌ قره‌باشلو در شهرستان‌ قوچان‌ در استان‌ نهم‌ (خراسان‌) بود (ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره كل‌ آمار و ثبت‌ احوال‌، ج‌ 3، ص‌ 181). در 1329 ش‌، حسینعلی‌ رزم‌آرا (ج‌ 9، ص‌ 106) چاپشلو را قصبه مركز بخش‌ چاپشلو، با 754 ، 1 تن‌ جمعیت‌ و محصولاتی‌ مانند غلات‌، میوه‌ و بنشن‌ معرفی‌ و از قالیچه‌، گلیم‌ و جاجیم‌ آن‌ یاد كرده‌ است‌. در مهر 1374، چاپشلو به‌ شهر بدل‌ شد (ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، ص‌ 501).

نیز رجوع کنید به چاپشلو(2) *

---

منابع‌:
(1) اسكندر منشی‌؛
(2) اعتمادالسلطنه‌؛
(3) اطلس‌ راههای‌ ایران‌ ، تهران‌: گیتاشناسی‌، 1369 ش‌؛
(4) ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، مجموعه‌ قوانین‌ سال‌ 1374، تهران‌: روزنامه رسمی‌ كشور، 1375 ش‌؛
(5) ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره كل‌ آمار و ثبت‌احوال‌، كتاب‌ جغرافیا و اسامی‌ دهات‌ كشور ، ج‌ 3، تهران‌ 1331 ش‌؛
(6) ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌. دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، نشریه اسامی‌ عناصر و واحدهای‌ تقسیماتی ( به‌ همراه‌ مراكز )، تهران‌ 1380 ش‌؛
(7) همو، نشریه تاریخ‌ تأسیس‌ عناصر قسیماتی‌ به‌ همراه‌ شماره مصوبات‌ آن‌ ، تهران‌ 1381 ش‌؛
(8) احمد تكلیفی‌ چاپشلو، ادبیات‌ عامّه شهرستان‌ درگز، مشهد 1379 ش‌؛
(9) عباس‌ جعفری‌، گیتاشناسی‌ ایران، تهران‌ 1368 ـ 1379 ش‌؛
(10) حاج‌علی‌ رزم‌آرا، جغرافیای‌ نظامی‌ ایران‌: خراسان‌ ، تهران‌ 1320 ش‌؛
(11) حسینعلی‌ رزم‌آرا؛
(12) سازمان‌ هواشناسی‌ كشور، سالنامه آماری‌ هواشناسی‌: 76ـ1375، تهران‌ 1378 ش‌؛
(13) فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیهای‌ كشور جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، ج‌20: قوچان، تهران‌: اداره جغرافیائی ارتش‌، 1365 ش‌؛
(14) مركز آمار ایران‌، سرشماری‌ اجتماعی‌ ـ اقتصادی‌ عشایر كوچنده‌ 1377: جمعیت‌ عشایری‌ دهستانها، كل‌ كشور، تهران‌ 1378 ش‌؛
15- همو، سرشماری‌ عمومی نفوس‌ و مسكن‌ 1375: شناسنامه آبادیهای‌ كشور،استان‌ خراسان‌، شهرستان‌ درگز، تهران‌ 1376 ش‌ الف‌ ؛
(16) همو، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1375: نتایج‌ تفصیلی‌ كل‌ كشور ، تهران‌ 1376 ش‌ ب‌ ؛
(17) محمدكاظم‌ مروی‌، عالم‌آرای‌ نادری‌ ، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ 1364 ش‌؛
(18) چارلز متكاف‌ مك‌ گرگور، شرح‌ سفری‌ به‌ ایالت‌ خراسان‌ و شمال‌غربی‌ افغانستان‌ در 1875، ج‌ 2، ترجمه اسداللّه‌ توكلی‌ طبسی‌، مشهد 1368 ش‌؛
(19) علی‌ میرنیا، سردارانی‌ از ایلات‌ و طوایف ‌درگز در خدمت‌ میهن‌ ، مشهد 1361 ش‌؛
(20) نقشه تقسیمات‌ كشوری‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، مقیاس‌ 000 ، 500 ،2: 1، تهران‌: سازمان‌ نقشه‌برداری‌ كشور، 1379 ش‌؛
(21) چارلز ادوارد ییت‌، سفرنامه خراسان‌ و سیستان‌ ، ترجمه قدرت‌اللّه‌ روشنی‌ زعفرانلو و مهرداد رهبری‌، تهران‌ 1365 ش‌.

/ معصومه‌ بادنج‌ /